Orta əsrlərdə Azərbaycanda təhsilə ilk növbədə İslam sivilizasiyası və İslam biliyinin yayılması təsir göstərmişdir.

Tehsil.biz həmin dövrdə təhsilin bəzi əsas aspektlərini təqdim edir:

Orta əsrlərdə Azərbaycanda İslam təhsili mərkəzi rol oynamışdır. Məscidlər və mədrəsələr (dini məktəblər) mühüm elm mərkəzləri kimi xidmət edirdilər. Tələbələr İslam biliklərinin müxtəlif sahələrini, o cümlədən Quranşünaslıq, İslam hüququ (şəriət), ilahiyyat, ərəb qrammatikası və ədəbiyyatı öyrənmişlər.

Mədrəsələr bu dövrdə ali təhsil üçün əsas müəssisələr idi. Onlar din alimləri tərəfindən yaradılmış, ilahiyyat və İslam elmləri üzrə təhsil vermişlər. Mədrəsələr islami biliklərin və intellektual ənənələrin qorunub saxlanması və yayılmasında mühüm rol oynamışdır.

Mədrəsələrdəki tədris proqramı İslam elmləri və ərəb dilini əhatə edirdi. Tələbələr Quran, Hədis (Məhəmməd Peyğəmbərin kəlamları), Fiqh (İslam fiqhi), Təfsir (Quran təfsiri) və digər əlaqəli mövzuları öyrənəcəklər. Ərəb dili əsas tədris və elm dili idi.

Orta əsrlərdə Azərbaycanda təhsilin formalaşmasında görkəmli alimlər və ilahiyyatçılar həlledici rol oynamışlar. Onlar nəinki mədrəsələrdə dərs deyirdilər, həm də müxtəlif sahələrin, o cümlədən İslam fəlsəfəsi, mistisizmi və ədəbiyyatının inkişafına öz töhfələrini vermişlər.

Kitab və əlyazmalara çıxışı təmin etmək üçün dini mərkəzlərdə kuttab və ya məktəb adı ilə tanınan kitabxanalar yaradılmışdır. Bu kitabxanalarda qiymətli İslam mətnləri, fəlsəfə, elm və ədəbiyyat əsərləri yer alırdı. Tələbələr və alimlər təhsillərini davam etdirmək üçün bu kitabxanalara müraciət edərdilər.

Biliyin ötürülməsində rəsmi təhsillə yanaşı, şifahi ənənə də mühüm rol oynamışdır. Alimlər fikir mübadiləsi aparmaq və bilikləri bölüşmək üçün diskussiyalar, mübahisələr və intellektual məclislərdə iştirak edərdilər.

Orta əsrlərdə təhsil ilk növbədə elita və dini və ya hüquqi mövqelər axtaranlar üçün əlçatan idi. Təhsil çox vaxt kişilərlə məhdudlaşırdı, qadınlar isə ailələrində ilk növbədə məişət bacarıqları və dini təlimlər üzrə təhsil alırdılar.

Qeyd etmək lazımdır ki, orta əsrlərdə Azərbaycanda təhsil sistemi əsasən islamşünaslıq və dini elmlərə yönəlmişdir. İslamşünaslıqdan kənar formal təhsil məhdud idi və təhsil mənzərəsi zamanla qonşu sivilizasiyaların və sonrakı tarixi dövrlərin təsiri ilə inkişaf etdi.

Kənan Nağıbəyli