Kulis.az Aqşin Yeniseyin “Şərqin “Min bir gecə”sindən Şərin “Min bir gündüz”ünə” adlı yazısını təqdim edir.
(Vahid Məmmədlinin “Şəhrizad” romanında Xalqın və Çağın obrazı)
Çoxhəqiqətli postmodern təftişçilik İkinci Dünya müharibəsindən sonra sənəti, ədəbiyyatı tarixə yenidən və yeni gözlə baxmağa çağırdı. Və bu çağırışa hay verən Günter Qrass (“Tənəkə Təbil” – 1959), İtalo Kalvino – (“Bir Qış Gecəsi Bir Yolçu” – 1979), Umberto Eko (“Qızılgülün Adı” – 1980), Patrik Züskind (“Parfümer” – 1985), Orxan Pamuk (“Mənim Adım Qırmızı” -1998) və s. bir çox yazar öz romanlarında “keçmişi yenidən yaratmaq” üçün tarixin dərinliklərinə endilər. Sözsüz ki, postmodern çağın səsi Azərbaycan ədəbiyyatında da eşidildi.
İnsan öz növünün qorxusundan utanc, tanrı qorxusundan inanc yaradır. Əslində, “postmodern ədəbiyyatın ortaya çıxması insanın öz keçmiş qorxularını yenidən dəyərləndirmək ehtiyacı idi” desək, mövzunu bəşəri müstəviyə çıxarmış olarıq. Bu ədəbiyyatda tarix zəhər dişi çıxarılmış ilan kimi intellektual əyləncə obyekti idi. Bu ədəbiyyatın yazarları da yazıçıdan çox sehrbaza bənzədilər.
Bu yaxınlarda yazıçı Vahid Məmmədlinin “Şəhrizad” (ikinci adı “Stalin üçün xalça”) romanını oxuyanda bu fikri təsdiqləyən daha bir kitabla qarşılaşdığımın fərqinə vardım. Çünki roman oxucunu Azərbaycanda çar müstəmləkəçiliyinin bolşevik müstəmləkəçiliyi ilə əvəzləndiyi illərin ilk qorxulu günlərinə tarixi səyahətə dəvət edirdi. Canını müsəlman sadizmindən qorumaq üçün min bir gecə nağıl uyduran Şəhrizad bu dəfə kommunist sadomazoxizminin dustağı idi. Əlimdəki “Şəhrizad” romanında Şəhrizad Şərqin “Min bir gecə”sindən qurtulub Şərin “Min bir gündüz”ünə həbs olunmuşdu. Bu yazı da o “Min bir gündüz”ə səyahət edəcək oxucuya, bir növ, bələdçilik etmək məqsədilə yazılıb. Əlbəttə ki, romanın süjetini izləməkdən, qəhrəmanlarını yerbəyer etməkdən, hadisələrə “burada bunu demək istəyib” formulu ilə yanaşıb əsərdən çox, müəllifi şərh edən ənənəvi ədəbi tənqidin caydırıcılığından çox uzağam. Ona görə də özümü “Tənqidin anatomiyası” kitabında bir əsərin dörd - tarixi, etik, arxetipik, ritorik – yöndən şərh olunmasını israr edən, ədəbi tənqidi ədəbiyyat haqqında ədəbiyyat, daha geniş düşünsək, sənət haqqında sənət adlandıran məşhur kanadalı ədəbiyatçı Hortrop Fray kimi aparacağam.
Məqsədim romanda hadisələrin baş verdiyi çağın özünün obrazını canlandırmaqdır ki, bu fikrə düşməyimin səbəbi də Vahid Məmmədlinin öz əsərində çoxsaylı qəhrəmanlar vasitəsilə müstəmləkə zülmünə məruz qalan ayrı-ayrı azərbaycanlıların deyil, əslində, bütöv bir XALQ-ın obrazını yaratmaq cəhdidir.
Müəllif Xalqın obrazını yaradıbsa, biz də Çağın obrazını yaratmağa cəhd etməliyik.
Türk aydını Xalis Çətinin "Qorxu siyasəti və siyasət qorxusu” adlı kitabı (oxumayanlara tövsiyə edirəm) fillərin itaətə necə öyrədilməsinin təsviri ilə başlayır. Fil dedikdə istər-istəməz Hindistanı, Hindistan dedikdə ingilis müstəmləkəsini, müstəmləkə dedikdə isə öz tariximizi xatırlamağa məhkumuq. İradəmiz bu məqamda yaddaşımıza tabedir.
Çətin bəy yazır ki, fillər su içmək üçün həmişə eyni yoldan istifadə edirlər. Bunu müşahidə edən ilk fil əhlilləşdirənlər həmin yolda fillərə tələ qururdular. Özləri isə qara paltarlar geyir, filin tələyə düşdüyünü görcək gizləndikləri yerdən çıxıb tələdəki filin başına, üzünə, qulaqlarına, xortumuna, harası gəldi, dəmir uclu qarmaqlarla vuraraq, üzəri mismarlı dəyənəklərlə döyərək işgəncə verirdilər. Sonra filləri al qan içində və ac-susuz tələdə ölümə tərk edirdilər. Bu dəyənəklərə də "tərbiyə” dəyənəkləri deyirdilər. Fillərin ölüm, aclıq və qorxuya qarşı müqaviməti zəiflədikdə və onlar tələdə qan içində can verməyə başladıqda həmin qara paltarlı adamlar bu dəfə ağ paltarlarını geyinir, filləri tələdən xilas edir, yaralarını sağaldır, qarınlarını doyururdular. Beləliklə, fillər onları ölümdən qurtarmış bu ağ paltarlı adamlara canla-başla itaət etməyə başlayırdılar.
Hindlilərin fillərə etdiyini sonralar ingilislər hindlilərə etdilər. Təəssüf ki, biz də oxşar müstəmləkə “tərbiyəsi”ni ruslardan alan xalqlardan biriyik. İndiki postsovet məkanında Rusiyanın əvvəl əzib, sonra "çiçəkləndirdiyi” ölkələrə, latın Amerikasında və ərəb dünyasında Qərbin əvvəl yaradıb, sonra devirərək xalqı "zülmündən xilas etdiyi” diktaturalara baxanda bu metodun təkcə filləri deyil, insanları, xalqları da itaət həzzinə qovuşdurduğuna şahidlik etmək olar.
“Şəhrizad” romanının “xalqı” müstəmləkə əhliləşdirməsinin (“əhliləşdirmə” sözü ingilis oriyentalistlərinə məxsusdur) ilk mərhələsindədir. Qan içində ölümə tərk edildiyi mərhələdə.
Daha vahiməli suala keçməyin vaxtıdır; gəlin görək qorxu mühiti necə yaradılır, qorxu hissi necə kollektiv duyğuya çevrilir? Fillərin nümunəsində gördük ki, hindlilər filləri tələyə tək-tək salıb ram edirdilər, sonra bu ram edilmiş tək fillərdən ibarət itaətkar bir fil sürüsü yaranırdı. Bu itaətkar sürüdəki filləri birləşdirən biopsixoloji amil qorxunun və xilaskarın eyni olması idi. Eyni üsul cəmiyyət həyatında da keçərlidir. Əvvəlcə şəxsi qorxular yaradılır, sonra onlar ümumi bir xilaskarın mərhəmətinə həvalə edilir. Məsələn, inanclı hər kəs özünün cəhənnəmindən qorxur, qonşusunun cəhənnəmdə yanacağı fikri heç kimi maraqlandırmır, hər kəs elə bilir ki, cəhənnəmdə tək yanacaq. Əsas məsələ bu şəxsi cəhənnəm qorxusunun hamılaşması və kollektivləşdirilməsidir. Elə ki ayrı-ayrı şəxslərin cəhənnəmi ümumiləşdi, bu zaman, məsələn, teokratik mafiya ümumi xilaskarı, hardansa tapdığı İsa Məsihi ortalığa çıxarır.
“Şəhrizad” romanının “xalqı” da əvvəlcə saf-çürük edilir, içindəki mərd, namuslu, ürəyini çörəyinə güzəştə getməyən insanlar aradan götürülür ki, stalinizmin Azərbaycan xalqı üçün yaratmaq istədiyi “kollektiv kimlik” homogen təbiətli olsun. Cəmiyyətin zayları “kollektiv ruh”un “fədai”lərinə çevrilsin ki, sonradan onların ümumi rifahını yaratmaq ucuz başa gəlsin.
Praktik Stalinizmin tezisi budur: “İki bədbəxt bir yerdə xoşbəxtdir!”
Ayrı-ayrılıqda qorxularına təslim olan insanlar, özlərinə oxşayanlarla bir yerə yığışaraq birlikdə əldə edəcəkləri “kölə rifahının” sosial və siyasi quruluşlarını yaradırlar. Beləliklə, “Zayların ittifaqı”na üzv olanlar təklikdə qorxmaq əndişəsini yenib birlikdəliyin “cahil cəsarəti”ni əldə edirlər. Diqqətlə baxsanız, görərsiniz ki, hamının qorxduğu cəmiyyətlərdə heç kim özünü qorxaq hesab etmir. Çünki təşkilatlanmış qorxaqlıq özünəməxsus bir cəsarət yaradır. Ünlü şairimiz Ramiz Rövşən bu məqamı xüsusi bir istedadla bircə misraya yerləşdirə bilib: "Qorxaq köpəklərin igid sürüsü”.
Vahid Məmmədlinin “Şəhrizad” romanının bir sirrini oxucular üçün açmaqdan özümü saxlamayacağam. Roman deyir ki, “qorxaq köpəklərin igid sürülərini” də yaradan stalinizmin özü də ətrafından ibtidai insan instinkti ilə qorxduğu üçün özünü çoxaltmağa, kütləviləşdirməyə məhkum idi.
Bizim ərəblərin gəlişi ilə başlayan və rusların gəlişi ilə "çiçəkləyən” "Qorxu çağı”mızın ömrü ona görə uzun oldu ki, islama və kommunizmə qarşı qoyduğumuz ideyaların totalitarizmini, yəni "qorxaq igidliyinin sürülərini” yarada bilmədik. Sıravi azərbaycanlı orucunu pozmaqdan, yaxud maaşını itirməkdən qorxduğu qədər azadlığını, cümhuriyyətini itirməkdən qorxsaydı, indi biz bu romanda başqa mətləbləri oxuyacaqdıq.
Tez-tez bəzi intellektuallarımız Azərbaycan maarifçilərini insanımızı aşağılamaqda, onu danabaş obrazında təqdim etməkdə suçlayırlar. Maarifçi ədəbiyyatda təqdim olunan Azərbaycan insanı kimdir? Müstəmləkə insanı! Müstəmləkə “tərbiyəsi” “kollektiv ruh” naminə onun xarakterindəki azad insana xas olan bütün fərdi özəllikləri axtalayıb, ondakı bütün zay bənzərlikləri bəsləmişdi. Novruzəli-Qurbanəli cütlüyü müstəmləkə siyasətinin doğduğu “kollektiv ruh” əkizidir. Bu adamlar əsərdən əvvəl həyatda aşağılanıb, danabaşlaşdırılmışdı. Təəssüf ki, bu müstəmləkə danaşbaşlığı hələ də bizim insanın, cəmiyyətin xislətindən çıxmayıb. Onda azad insana xas olan keyfiyyətlər hələ tumurcuq mərhələsindədir.
Bu danabaşlaşdırmanın gizli adı ruslaşdırma idi ki, bu da rus dilinin hegemonluğunu yaradaraq Azərbaycan türklərinin dilə bağlı milli kimliyini, mədəni kimliklərinin arxasına dürtmək məqsədi güdürdü.
Müstəmləkə ölkələrini mədəniyyət tələsinə salıb "dillərindən tutmaq” qədim strategiyadı. Hələ iki min il əvvəl romalılar sərhədlərini təhdid edən köçəri kelt mədəniyyətini nə qılıncla, nə də qız verib, qız almaqla yox etdilər. Sadəcə, keltlərin dillərini dəyişdilər.
Təxminən, min il əvvəl fransızdilli normanlar İngiltərəni işğal edərək "qoca ada”da Norman aristokratiyasının hökmranlığını yaratmışdılar. Hakim elita fransız dilində danışdığı üçün İngiltərənin rəsmi dili fransız dili idi. Dini burjua isə latinca danışırdı. İngilis dili yalnız ucqarlara və kəndlərə sıxışdırılmış yoxsul ingilis kəndlilərinin ünsiyyət vasitəsi səviyyəsinə endirilmişdi. (Necə ki, ruslar bizim dili imtiyazların, orden, medalların "köməyi” ilə məişətə sıxışdırdılar). XIV əsrdə "Qara ölüm” yayılanda şəhərlərdə yaşayan fransızdilli elitaya və latındilli dini təbəqəyə fiziki olaraq daha çox zərər yetirdi. Bir milyona yaxın aristokrat və din xadimi öldu. Kəndlərdə yaşayan sağlam ingilis xalqı isə sağ qaldı və artıb çoxaldı, eyni zamanda kəndli dili olan ingilis dilində danışanların sayı artdı. Nəhayət, ingilis dili öz xilaskarını yaratdı; Şekspir gəlib ana dilini fransız kəlmələrindən təmizlədi.
Daha sonra eyni strategiyanı ingilislər Cənub-Şərqi Asiya müstəmləkələrində, fransızlar Fas bölgəsində, ruslar Qafqaz və Orta Asiya ölkələrində tətbiq etdilər.
Müstəmləkəçilik çox vaxt hərbi müdaxilə ilə gəlir, mədəni müdaxilə ilə qalır. Müstəmləkəçiliyin uzunömürlü olması üçün ən uğurlu metod işğala məruz qalanın milli kimliyini unutdurmaq, ya da dəyişdirməkdir. Milli kimliyi unutdurmağın ən effektiv üsulu mədəni kimliyi dəyişməkdi. Mədəni kimliyi dəyişməyin ən sınanmış yolu dili dəyişməkdən keçir. Çünki hər bir xalq əvvəlcə öz dilinin övladıdır, sonra öz torpağının.
“Şəhrizad” romanının “xalqı” da eyni aqibətlə üzləşir; öz varlığını qorumaq üçün bircə yolu var, milli kimliyini ona təklif olunan mədəni kimliyinə qurban vermək.
Məşhur şərqşünas Eduard Səid "Oriyentalizm” ("Şərqşünaslıq”) kitabında yazır ki, ingilislər, fransızlar Şərq müstəmləkələrində ona görə yüksək təhsil verən ingilisdilli, fransızdilli məktəblər açırdılar ki, bu məktəblərdə yetişdirilən kadrlar məzun olduqdan sonra öz ölkələrinin müstəmləkə ömrünü uzatmaq üçün idarəetmədə onlara lazım olurdu.
Daha bir məşhur yazıçı Milan Kundera rus mədəniyyətinin təsirindən duyduğu əndişəni çex yazıcısı Karel Qavliçekin sözləri ilə belə izah edir: "Ruslar özlərinə aid hər şeyi slavyan adlandırırlar ki, sonradan slavyanlara aid olan hər şeyi də rus adlandırsınlar”.
Vahid Məmmədlinin “Şəhrizad” romanı da eyni sözləri bədii təhkiyənin imkanlarından yararlanaraq müstəmləkələşdirilən Azərbaycan xalqı haqqında deyir. Romanda dialoqlara geniş yer verilir. Biz bilirik ki, sovet cəmiyyəti lal olub. Vahid Məmmədli bu romanla, sanki, o lal cəmiyyətin dilini açıb.
Bilmirəm, yazının əvvəlində söz verdiyim “Şəhrizad” (“Stalin üçün xalça”) romanındakı “Çağın obrazı”nı yarada bildimmi?