Təhsil qanunvericiliyinə görə, məktəbdə təhsil almağın icbari mərhələləri hər ölkənin qanunvericiliyində müəyyən edilmişdir və bu mərhələlər şagirdin yaşı və sinfinə uyğun olaraq müəyyən edilir. Təhsil tədqiqatçısı Bəhman Hüseynli bildirir ki, Azərbaycanda orta məktəb təhsili icbaridir və şagirdlər, ümumiyyətlə, IX sinfə qədər təhsil almaq məcburiyyətindədirlər. Bu müddət ərzində təhsil almaq dövlət tərəfindən təmin olunur və şagirdin məktəbdən çıxarılması yalnız müstəsna hallarda, məsələn, xüsusi intizam qaydalarının ciddi şəkildə pozulması hallarında baş verə bilər.
Azərbaycan Respublikasının Təhsil Qanununa əsasən, məcburi təhsil ümumi orta təhsilə (IX sinifə) qədər davam edir. Bu mərhələdə təhsil almaq hər bir vətəndaşın hüququ olduğu kimi, eyni zamanda onun borcudur. Qanuna görə, IX sinfi bitirdikdən sonra şagirdlər orta ixtisas təhsil müəssisələrində təhsilini davam etdirməyə və ya əmək fəaliyyətinə başlamaq hüququna malikdirlər. Lakin, IX sinfi bitirdikdən sonra təhsilini davam etdirmək istəyənlər üçün ali məktəblərə hazırlıq məqsədilə XI sinfə qədər ümumi təhsilin davam etdirilməsi imkanları mövcuddur.
Bəhman Hüseynli qeyd edir ki, XI sinif təhsili qanunla məcburi deyil və buna görə də şagirdlər bu mərhələdə öz arzularına və ailələrinin planlarına uyğun olaraq təhsil seçimlərini həyata keçirə bilərlər. Lakin bu, məktəbdən tam azad olmaları mənasına gəlmir. Şagirdlər təhsillərini davam etdirmək istədikləri halda, yaşı və tədris proqramına uyğun olaraq sinifdə iştirak etməli və dərs planını tamamlamalıdırlar.
Qanunvericiliyə əsasən, şagirdlərin məktəbdən çıxarılması üçün çox məhdud səbəblər mövcuddur. Əsasən, intizam qaydalarının təkrarən pozulması, şiddət və məktəbin daxili nizam-intizamına zidd davranış hallarında təhsil müəssisəsi tərəfindən şagirdlərin məktəbdən kənarlaşdırılması nəzərdə tutula bilər. Ancaq bu tədbir son dərəcə ciddi hallarda tətbiq olunur və adətən digər tədbirlərlə müşayiət olunur. Hüseynli vurğulayır ki, məktəblər şagirdlərə məcburi təhsilin müvafiq mərhələsini tamamlamaları üçün imkan yaratmalıdır və onların təhsil prosesindən kənarlaşdırılması yalnız çox əsaslı səbəblərlə və məktəbin təsdiqlədiyi qaydalara uyğun olaraq həyata keçirilməlidir.
Məcburi təhsil mərhələsini tamamlamış şagirdlərin XI sinifdə təhsilini davam etdirib-etdirməməsi tamamilə öz seçimlərinə bağlıdır. Bu mərhələdə təhsil almaq həm ali təhsil, həm də ixtisas seçimi üçün mühüm bir hazırlıq mərhələsi hesab olunur. Hüseynli qeyd edir ki, məktəblər XI sinifdə təhsil almaq istəyən şagirdlərə tədris mühiti yaratmalı, onlara təhsil üçün lazım olan dəstək və resursları təmin etməlidirlər. Bu, xüsusilə ali məktəblərə hazırlıq mərhələsində olan şagirdlərin gələcək təhsil planları üçün əhəmiyyətlidir.
Məktəbdən çıxış yalnız müəyyən məqsədlərə uyğun olaraq əsaslandırılmalıdır. Şagirdlər təhsillərini peşə məktəblərində davam etdirmək və ya xüsusi təhsil proqramlarına qoşulmaq məqsədilə məktəbdən çıxarıla bilərlər. Hüseynli vurğulayır ki, bu cür hallarda valideynlər və məktəb rəhbərliyi arasında açıq və qarşılıqlı razılıq əldə edilməli, şagirdin gələcək təhsil və ya peşə perspektivləri müzakirə olunmalıdır.
Dünyada təhsil qanunvericiliyinə görə, məcburi təhsil yaş həddi müxtəlifdir. Məsələn, bir çox Avropa ölkəsində 16-18 yaş arasında olan şagirdlər məktəbi tərk edə bilərlər. ABŞ-da məcburi təhsil 16 yaşdan sonra bəzən tələb olunmasa da, dövlət proqramları vasitəsilə şagirdlərin təhsilini davam etdirməsi tövsiyə edilir. Azərbaycanda isə məcburi təhsil IX sinfə qədər davam edir və bu müddət ərzində hər bir uşaq dövlət təhsil müəssisələrində təhsil almaq hüququna malikdir.
Azərbaycan təhsil qanunvericiliyi məcburi təhsil mərhələsini IX sinfə qədər müəyyən edir, bu isə şagirdlərin məktəbdən tam azad olmasını təmin etmir. Şagirdlər təhsillərini davam etdirmək istədikləri halda, XI sinfə qədər dövlət təhsil müəssisələrində təhsil almaq imkanı əldə edirlər. Təhsil tədqiqatçısı Bəhman Hüseynlinin fikrincə, məktəbdən çıxış yalnız konkret məqsədlərə və qanunvericiliyə uyğun olaraq həyata keçirilməlidir. Məktəblər şagirdlərə təhsilin hər mərhələsində lazımi dəstək verməlidir və onların gələcək inkişafı üçün uyğun təhsil şəraitini yaratmalıdırlar.
İlknur Əsədova