Azərbaycanda doktorantura təhsili alan gənc alimlərin 3 il sonra hərbi xidmətə çağırılması, onların elmi fəaliyyətlərinə böyük maneə yaradır və ölkənin elmi potensialını zəiflədir. Bu problem, doktorantura təhsilinin müddətinin kifayət etməməsi və doktorantların müdafiə mərhələsinə çatdığı vaxtda hərbi xidmətə çağırılmaları ilə əlaqədardır. Ölkə rəhbərliyi elmin gəncləşdirilməsinə xüsusi önəm versə də, mövcud sistem gəncləri müdafiə mərhələsində elm sahəsindən uzaqlaşdıraraq onların nailiyyətlərə çatmalarına mane olur. Beləliklə, ölkədə elmi kadrların azalması ilə nəticələnir və təhsil sahəsində ciddi kadrlıq çatışmazlığı yaranır.
1. Mövcud problemin mahiyyəti və əsas çətinliklər
Azərbaycanda doktorantura təhsilinin normativ müddəti əyani təhsil üçün 3 il, qiyabi təhsil üçün isə 4 il müəyyən olunub. Bu müddət ərzində doktorantlardan həm dissertasiya işini yazması, həm də minimum 6 məqalə dərc etdirməsi tələb olunur ki, bunun da ikisi xarici ölkə jurnallarında çap olunmalıdır. Lakin Azərbaycanda elmi işin müdafiəsi prosesi ciddi bürokratik tələblər və uzun prosedurlarla müşayiət olunur, bu da doktorantların elmi işlərini 3 il ərzində tamamlamağı çətinləşdirir. Müdafiə mərhələsinə çatanda isə hərbi xidmətə çağırılmaları onların işlərini yarımçıq qoymalarına səbəb olur və onlar qayıtdıqda yenidən müdafiə prosesinə başlamaq məcburiyyətində qalır.
2. Problemin sosial-iqtisadi təsirləri
Bu vəziyyət gənclərin elmə olan marağını azaldır və onları peşəkar müəllim və tədqiqatçı kimi formalaşmalarına mane olur. Uzunmüddətli perspektivdə bu, ölkədə elmi potensialın zəifləməsinə, elmi tədqiqat və təhsil sahəsində kadr çatışmazlığına gətirib çıxarır. Müasir elmi tədqiqat və innovasiyalar ölkənin inkişafı üçün strateji əhəmiyyətə malikdir və gənc alimlərin elm sahəsindən uzaqlaşdırılması bu inkişafı ləngidə bilər.
Dünyada inkişaf etmiş ölkələrin əksəriyyətində doktorantura təhsil müddətinin sonunda müdafiə üçün əlavə vaxt verilir və hərbi xidmət məsələsində elmi fəaliyyət göstərən gənclərə xüsusi möhlət hüquqları tətbiq edilir. Misal üçün:
• Almaniya: Müdafiə ərəfəsində olan doktorantlar üçün hərbi xidmət müvəqqəti olaraq təxirə salınır. Elmi işlərdə fəaliyyət göstərən gənclərə elmi tədqiqatlarını tamamlayana qədər əlavə il verilir.
• ABŞ və Kanada: Bu ölkələrdə doktorantura müddəti uzun müddətli təhsil və tədqiqat proqramlarını əhatə edir. Hərbi xidmət öhdəliyi olmadığı üçün gənclər elmi fəaliyyətlərini daha geniş müddətdə davam etdirə bilirlər.
• Cənubi Koreya: Elmi fəaliyyət göstərən doktorantlar üçün xüsusi möhlət hüququ tətbiq olunur, onlara hərbi xidmət müddətini müdafiə mərhələsindən sonra tamamlamaq imkanı verilir.
4. Təkliflər: Təhsil müddətinin uzadılması və möhlət hüququnun verilməsi
Azərbaycanda gənc alimlərin elmi fəaliyyətə davam etməsi və təhsil müddətini tamamlaya bilməsi üçün aşağıdakı tədbirlər faydalı ola bilər:
1. Təhsil Müddətinin 4 ilə Qaldırılması: Doktorantura təhsil müddətinin əyani üçün 3 ildən 4 ilə artırılması, gənclərə elmi işlərini tamamlamaq və müdafiə prosesini vaxtında keçirmək imkanı yaradacaq.
2. Müdafiə ərəfəsində olanlara xüsusi möhlət hüququ verilməsi: Müdafiə mərhələsində olan doktorantların hərbi xidmətə çağırılmalarının təxirə salınması, onlara elmi fəaliyyətlərini tamamlamaq üçün möhlət hüququ verilməsi təklif edilir.
3. Ali Attestasiya Komissiyası prosedurlarının sadələşdirilməsi: Müdafiədən sonra Ali Attestasiya Komissiyasında sənədlərin təsdiqlənməsi prosesini sürətləndirmək üçün prosedurların optimallaşdırılması.
4. Tədqiqat qrantlarının artırılması və dövlət dəstəyi: Gənclərin elmi fəaliyyətlərini davam etdirməsi üçün elmi qrantların artırılması və tədqiqat mərkəzlərinin dəstəklənməsi.
Bu tədbirlərin tətbiqi ilə doktorantlar üçün elmi fəaliyyətdə qalmaq daha əlverişli və məqsədəuyğun olacaq. Gənclərin elmə marağı artacaq, elmi fəaliyyətlərə qatılmaq üçün daha çox təşviq ediləcəklər və Azərbaycanda yüksək ixtisaslı kadrlar artacaq. Müddətin uzadılması və möhlət hüququnun verilməsi nəticəsində ölkədə elmi kadrların sayı və keyfiyyəti yüksələcək və bu da Azərbaycan elminin inkişafını təmin edəcək.
Bu dəyişikliklərin tətbiqi ilə ölkədə elmə marağın artması, müdafiə işlərinin sayının çoxalması, elmi tədqiqatların inkişafı və təhsil keyfiyyətinin yüksəlməsi gözlənilir. Uzunmüddətli perspektivdə ölkənin təhsil və elmi potensialı güclənəcək və dünya arenasında rəqabət qabiliyyəti artacaq. Gənclərin hərbi xidmət səbəbindən elm sahəsindən uzaqlaşması əvəzinə, elmə töhfə vermələri təmin ediləcək ki, bu da ölkənin gələcək inkişafına və innovativ potensialına müsbət təsir edəcəkdir.
Kamran Əsədov
ADPU-nun Təhsildə Təhlil və Kommunikasiyalar Mərkəzinin direktoru