Təhsil bir ölkənin gələcəyini formalaşdıran ən əsas amillərdən biridir. Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində təhsil sistemləri yalnız akademik bilikləri deyil, eyni zamanda həyat bacarıqlarını, yaradıcılığı, tənqidi düşüncəni və sosial məsuliyyəti inkişaf etdirməyə yönəlib. Bu ölkələrin uğur hekayələrindən öyrənmək, Azərbaycanda təhsil sisteminin daha da təkmilləşdirilməsi üçün vacib bir addımdır.
Dünyanın ən yaxşı təhsil sistemlərindən biri kimi tanınan Finlandiya təhsil modeli, innovativ yanaşmaları və uşaqlara fərdi yanaşması ilə seçilir. Təhsil tədqiqatçısı Pasi Sahlberg Finlandiya modelini belə təsvir edir: “Bizim sistemdə əsas məqsəd bərabərlikdir. Biz inanırıq ki, hər bir uşaq öz potensialına uyğun təhsil almaq hüququna malikdir.” Bu yanaşmanın nəticəsində Finlandiya şagirdləri beynəlxalq PISA (Programme for International Student Assessment) reytinqlərində daim yüksək nəticələr göstərir. Statistikaya əsasən, Finlandiyada şagirdlərin 93%-i orta təhsili tamamlayır, və bu rəqəm bir çox inkişaf etmiş ölkələri geridə qoyur.
Digər bir uğurlu model Sinqapura məxsusdur. Sinqapurun təhsil sistemi dünyada akademik mükəmməlliyi ilə tanınır. Bu ölkənin modeli sərt intizam, müasir texnologiyaların tətbiqi və müəllimlərin yüksək səviyyədə hazırlanması ilə fərqlənir. Təhsil tədqiqatçısı Linda Darling-Hammond qeyd edir ki, “Sinqapurda müəllimlər ən yüksək səviyyədə qiymətləndirilir və bu, onların tədris keyfiyyətinə birbaşa təsir edir.” Sinqapurda müəllim olmaq istəyənlər ciddi seçim prosesindən keçirlər, və yalnız ən yaxşı namizədlər bu peşəyə daxil ola bilirlər. Statistik göstəricilər də Sinqapurun bu yanaşmasının uğurlu olduğunu təsdiqləyir: 2023-cü il PISA reytinqində Sinqapur şagirdləri oxu, riyaziyyat və elm sahələrində birinci yerləri tutmuşdur.
Asiya qitəsindən başqa, Kanada təhsil sistemi də dünya miqyasında diqqətəlayiq bir nümunədir. Kanadada təhsil bərabərliyinə xüsusi diqqət yetirilir və bu yanaşma immiqrant ailələrin uşaqlarının təhsildə uğur qazanmasına kömək edir. Kanadada müəllimlər yüksək səviyyədə təlim keçirlər, və təhsil sistemində hər kəsin tədris prosesinə bərabər çıxışı təmin edilir. UNESCO-nun məlumatına görə, Kanadada şagirdlərin 91%-i ali təhsilə davam edir, və bu göstərici dünya üzrə ən yüksək səviyyələrdən biridir.
Təhsil sistemlərindəki yeniliklərdən danışarkən, Yaponiya da xüsusi qeyd olunmalıdır. Yaponiyada təhsil yalnız akademik biliklərə deyil, həm də şagirdlərin əxlaq tərbiyəsinə yönəlir. Məsələn, ibtidai məktəblərdə uşaqlara sinifləri təmizləmək, birlikdə yemək yemək kimi fəaliyyətlər öyrədilir. Bu yanaşma uşaqlarda əməkdaşlıq və məsuliyyət hissini inkişaf etdirir. Yaponiyanın Təhsil Nazirliyinin məlumatına əsasən, şagirdlərin 98%-i orta məktəbi bitirir, və bu, dünyanın ən yüksək göstəricilərindən biridir.
ABŞ təhsil sistemi, digər ölkələrlə müqayisədə fərqli yanaşması ilə seçilir. Burada yaradıcı yanaşma, innovasiyalar və texnologiyadan geniş istifadə əsas rol oynayır. Məsələn, Silikon Vadisinin uğur hekayəsi bir çox hallarda ABŞ-ın təhsil sistemində yaradıcı düşüncənin təşviqi ilə əlaqələndirilir. Təhsil üzrə mütəxəssis Ken Robinson yazırdı ki, “ABŞ təhsil sistemi hər uşağın fərqli istedadını aşkara çıxarmaq üçün daha çox azadlıq təqdim edir.” Buna baxmayaraq, ABŞ təhsilində bərabərsizliyin olması da geniş müzakirə mövzusudur.
Azərbaycanda təhsil sisteminin inkişaf etdirilməsi üçün bu beynəlxalq təcrübələrdən nə öyrənə bilərik? İlk növbədə, müəllimlərin peşəkar hazırlıq səviyyəsinin artırılması vacibdir. Finlandiya və Sinqapur modellərində olduğu kimi, müəllimlərin davamlı peşəkar təlimlərə cəlb olunması və onların sosial statusunun artırılması əsas prioritet olmalıdır. Statistikalar göstərir ki, müəllimlərin peşəkarlıq səviyyəsi ilə şagirdlərin nəticələri arasında birbaşa əlaqə var.
Bundan əlavə, Azərbaycanda təhsil sistemində bərabərliyin təmin edilməsi də diqqət mərkəzində olmalıdır. Finlandiya və Kanada təcrübələri göstərir ki, təhsil bərabərliyi uşaqların akademik nailiyyətlərinə müsbət təsir göstərir. Region məktəblərində tədrisin keyfiyyətinin artırılması və təhsil resurslarına bərabər çıxışın təmin edilməsi bu istiqamətdə vacib addımlardır.
Dünya təcrübəsindən öyrənə biləcəyimiz ən vacib dərslərdən biri də təhsilin yalnız bilik öyrətməklə məhdudlaşmadığıdır. Yaponiyada olduğu kimi, təhsil həm də həyat bacarıqlarını, sosial məsuliyyəti və əxlaq dəyərlərini formalaşdırmalıdır. Azərbaycanda təhsil sisteminin gələcək inkişafında bu istiqamətlərə diqqət yetirilməsi vacibdir.
Nəticə olaraq, dünyanın ən yaxşı təhsil sistemlərinin uğurlarından öyrənmək, Azərbaycanın təhsil siyasətində yeni islahatların həyata keçirilməsi üçün əsaslı bir baza təşkil edə bilər. Təhsilin inkişafı yalnız akademik müvəffəqiyyətin deyil, həm də ölkənin ümumi sosial-iqtisadi inkişafının təminatıdır. Bu istiqamətdə beynəlxalq təcrübədən istifadə etmək, Azərbaycan təhsilinin gələcəyinə mühüm töhfələr verəcəkdir.
Kamran Əsədov
Təhsil eksperti