Son illər müəllimlərin peşəkarlığı və səriştəliliyi tez-tez gündəmə gətirilir. Peşəkarlıqla səriştəliliyin müəllimdə cəmləşməsi onun pedaqoji ustalığının və müəllim novatorluğunun əsas əlamətləri kimi qeyd olunur. Təsadüfi deyil ki, 2013-cü ildə qəbul edilən, 2020-ci ilədək uzun bir dövrü nəzərdə tutan Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyasında da bu məsələ dönə-dönə vurğulanır və buna böyük əhəmiyyət verilir. Strategiyada deyilir: “Təhsilalanın savadlı və səriştəli şəxs kimi formalaşmasına müəllimin təsiri onun akademik bacarıqlarından, tədris təcrübəsindən və peşəkarlıq səviyyəsindən xeyli asılıdır. Müəllimin bu keyfiyyətləri ilə təhsilalanların nailiyyətləri arasında sıx korrelyasiya mövcuddur”.
Qloballaşan dünya, sürətlə inkişaf edən texnologiya və yeni nəsil şagird profilləri təhsilin mahiyyətini və məqsədini yenidən düşünməyi zəruri edir. Artıq təhsil yalnız faktların öyrədilməsi deyil, eyni zamanda insan formalaşdırma prosesidir. Bu baxımdan, müəllim yalnız bilik ötürən deyil, uşağın şəxsiyyətini, emosional durumunu və sosial davranışlarını formalaşdıran əsas fiqura çevrilmişdir.
Əgər müəllim öz peşəsinə məsuliyyətli və yüksək səviyyədə yanaşırsa, bu, onun pedaqoji fəaliyyətindən məmnunluq hissi duymasına, işinə sevgi və həvəslə yanaşmasına, həmçinin daha səmərəli nəticələr əldə etməsinə şərait yaradır və onu davamlı olaraq yeni uğurlara sövq edir. Bu cür pedaqoqlar nə dərs prosesindən, nə şagirdlərlə qarşılıqlı münasibətlərdən narazılıq edirlər. Əksinə, tədris zamanı və şagirdlərlə təmasda olduqları müddətdə yüksək psixoloji hazırlıq və pozitiv emosional fon nümayiş etdirirlər. Diqqətçəkən məqamlardan biri də budur ki, belə müəllimlərin dərslərində iştirak edən şagirdlər dərsə maraqla qoşulur, özlərini rahat hiss edir və bilik əldə etməyə daha çox motivasiya olunurlar.
Müəllim-şagird əlaqələrində yeni paradiqmanın zəruriliyi. Müasir təhsil sistemində müşahidə olunan dəyişikliklər və şagird profilində baş verən transformasiyalar müəllim-şagird münasibətlərinə yeni yanaşmaların tətbiqini zəruri edir. Ənənəvi pedaqoji modellərdə üstünlük təşkil edən sərt davranış formaları, monoloji ünsiyyət tərzi və emosional məsafə bu günün şagirdlərinin psixoloji və sosial ehtiyaclarına cavab vermir.
Müasir cəmiyyətin dili ilə desək, Z nəslinə mənsub şagirdlər informasiya texnologiyaları ilə əhatələnmiş mühitdə formalaşan, öz fikirlərini sərbəst şəkildə ifadə edən, eyni zamanda fərdi dəyərlərə yüksək önəm verən bir nəsildir. Bu reallıq müəllimlərin yalnız bilik ötürücüsü kimi deyil, həm də sosial və emosional lider kimi çıxış etmələrini tələb edir.
Çağdaş pedaqoqlar aşağıdakı kompetensiyalara malik olmalıdır: aktiv dinləmə bacarığı və effektiv geri bildirim mexanizmləri; şagirdlərdə tənqidi və yaradıcı düşüncə bacarıqlarının təşviqi; adaptiv ünsiyyət qabiliyyəti və konstruktiv konfliktlərin idarə olunması bacarığı; mədəniyyətlərarası həssaslıq və müxtəlif sosial-mədəni mühitlərə hörmət prinsipləri.
Sadalanan bu keyfiyyətlər şagirdlərlə qarşılıqlı hörmət və etimada əsaslanan, eyni zamanda şəxsiyyətin inkişafını prioritet götürən sağlam pedaqoji münasibətlərin formalaşmasına təkan verir. Nəticə etibarilə, müəllim-şagird münasibətlərində yeni paradiqma yalnız pedaqoji effektivliyin artırılması baxımından deyil, həm də daha humanist və inklüziv təhsil mühitinin yaradılması baxımından strateji əhəmiyyət daşıyır.
Emosional zəkalı müəllim sinfin görünməyən lideridir. Müasir pedaqoji yanaşmalar kontekstində emosional zəkanın (EQ) təlim-tərbiyə prosesində rolu danılmazdır. Emosional zəka dedikdə fərdin öz emosional vəziyyətini adekvat şəkildə dərk etməsi, qarşı tərəfin hisslərini və psixoloji durumunu anlama bacarığı, eləcə də interpersonal münasibətləri balanslı və konstruktiv şəkildə tənzimləməsi nəzərdə tutulur. Bu xüsusiyyətlər xüsusilə müəllim peşəsi üçün strateji əhəmiyyət kəsb edir.
Tədqiqat nəticələri göstərir ki, müəllimin emosional zəka səviyyəsi birbaşa olaraq sinif daxilində emosional iqlimin formalaşmasına, tədris mühitinin psixoloji sabitliyinə və şagirdlərin daxili motivasiya göstəricilərinə təsir göstərir.
Emosional liderlik mövqeyində çıxış edən müəllim aşağıdakı funksiyaları effektiv şəkildə yerinə yetirir: şagirdlərlə empatiya əsasında qarşılıqlı anlaşmaya yönəlmiş münasibətlər qurur; tədris prosesində müşahidə olunan stress və emosional yüklənmələri peşəkar səviyyədə idarə etmə bacarığı nümayiş etdirir; dəstəkləyici və müsbət yönümlü sinif mədəniyyətinin təşəkkülünə şərait yaradır; şagirdlərin özünəinam hissinin gücləndirilməsi və özünüifadə bacarıqlarının inkişafı istiqamətində mühüm təşəbbüslər həyata keçirir.
Emosional zəka ilə zənginləşdirilmiş pedaqoji yanaşma yalnız akademik nailiyyətlərin artırılmasına deyil, həm də hər bir şagirdin sosial-emosional inkişafının təmin olunmasına xidmət edir. Beləliklə, emosional zəkaya malik müəllim sinfin formal lideri olmasa da, onun görünməyən, lakin həlledici təsir gücünə malik lideri kimi çıxış edir.
Psixoloji rifah müəllimin davamlı inkişafında həlledici faktordur. Təhsil sisteminin dayanıqlı inkişafı və keyfiyyətli təlim-tərbiyə mühitinin formalaşdırılması birbaşa olaraq müəllimlərin psixoloji rifah səviyyəsi ilə əlaqəlidir. Müəllimin emosional və psixoloji stabilliyi yalnız fərdi rifah amili deyil, eyni zamanda təhsil müəssisələrinin funksionallığına və şagirdlərin nailiyyətlərinə təsir göstərən mühüm determinantdır.
Peşəkar tükənmişlik sindromu (burnout) – uzunmüddətli emosional gərginliyin, psixoloji yüklənmənin və motivasiya itkisinə səbəb olan faktorların nəticəsi olaraq – müəllimlərin fəaliyyət effektivliyini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Bu hal adətən emosional yorğunluq, peşəyə qarşı laqeyd münasibət və şəxsi nailiyyət hissinin zəifləməsi ilə müşayiət olunur.
Bu problemin qarşısının alınması və müəllimlərin davamlı psixoloji rifahının təmin olunması üçün aşağıdakı sistemli tədbirlərin həyata keçirilməsi zəruridir: müəllimlər üçün psixoloji dəstək xidmətlərinin və peşəkar superviziya mexanizmlərinin yaradılması; iş yükünün optimal şəkildə tənzimlənməsi, stress menecmenti və emosional dayanıqlıq üzrə proqramların tətbiqi; maddi və mənəvi mükafatlandırma sistemlərinin təkmilləşdirilməsi, həmçinin daxili motivasiya resurslarını gücləndirən təşviqedici strategiyaların formalaşdırılması.
Müəllimin psixoloji sağlamlığı və peşəkar rifahı yalnız onun fərdi peşə həyatının keyfiyyətinə deyil, bütövlükdə təhsil sisteminin məhsuldarlığına və sosial funksionallığına təsir edən mühüm strateji göstəricidir.
Texnologiya və müəllim: sinifdə yeni tarazlığın axtarışı. Müasir təhsil sistemində texnologiyanın sürətli və genişmiqyaslı inteqrasiyası müəllim-şagird münasibətlərinin məzmununa və formalarına əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Rəqəmsal resurslar və interaktiv platformalar təlim prosesinin vizuallaşdırılmasını, fərdiləşdirilməsini və adaptivliyini təmin etməklə tədrisin effektivliyini artırır. Bununla belə, bu texnoloji imkanlar pedaqoji münasibətlərin əsasını təşkil edən empatiya, emosional bağlılıq və insani ünsiyyətin əvəzləyicisi ola bilməz.
Mövcud pedaqoji tədqiqatlar sübut edir ki, texnologiyanın təhsildə uğurlu tətbiqi yalnız müəllimin funksiyasının transformasiyası ilə deyil, onun pedaqoji liderliyinin qorunması ilə şərtlənir. Ən optimal tədris modelləri texnologiyanı sadəcə informasiya ötürən vasitə kimi deyil, müəllim fəaliyyətini dəstəkləyən və şagirdin öyrənmə prosesini təşviq edən alət kimi nəzərdən keçirir.
Bu kontekstdə müəllimin əsas missiyası texnoloji vasitələri tədris məqsədlərinə uyğun şəkildə yönləndirmək, şagirdin özünüidarəetmə bacarıqlarını inkişaf etdirmək və öyrənmə prosesinə fəal şəkildə cəlb olunmasını təmin etməkdir. Belə yanaşmada texnologiya məqsəd deyil, vasitə kimi çıxış edir, müəllim isə sadəcə məlumat ötürən deyil, öyrənməyə istiqamət verən, sinifin pedaqoji lideri rolunu qoruyub saxlayır.
Beləliklə, texnologiyanın sinfə gətirdiyi imkanlarla müəllimin pedaqoji funksiyası arasında yeni tarazlığın yaradılması çağdaş təhsilin prioritetlərindən biri kimi çıxış edir. Bu tarazlıq yalnız təlimin texniki deyil, həm də mənəvi və psixososial aspektlərinin harmonik inkişafına zəmin yaradır.
İnklüziv təhsil – təhsildə bərabərlik imkanlarının ədalətli paylanması konsepsiyası. İnklüziv təhsil konsepsiyası çağdaş pedaqoji diskursda bərabərliyin və sosial ədalətin təmin olunması baxımından strateji əhəmiyyət kəsb edən yanaşmalardan biridir. Bu yanaşma təhsilin hər hansı xüsusi qrupa deyil, cəmiyyətin bütün üzvlərinə – öyrənmə tərzindən, fiziki imkanlardan, sosial-mədəni mənşədən, dil bacarığından və emosional ehtiyaclardan asılı olmayaraq – bərabər imkanlar təqdim etməsini nəzərdə tutur.
İnklüzivlik yalnız fiziki məhdudiyyətləri olan şagirdlərin təhsil prosesinə cəlb olunması ilə məhdudlaşmır. O, həm də fərdi öyrənmə ehtiyaclarına uyğunlaşdırılmış pedaqoji strategiyaların tətbiqi, sosial inteqrasiyanın təmin olunması və psixoloji təhlükəsizliyin qorunması ilə sıx bağlıdır.
Bu sistemdə müəllimin rolu təkcə bilik ötürmək deyil, həm də aşağıdakı multidissiplinar və inklüziv funksiyaları yerinə yetirməkdən ibarətdir: diferensial tədris metodlarından istifadə etməklə müxtəlif öyrənmə ehtiyaclarını nəzərə alan təlim mühiti yaratmaq; fərdi inkişafı və nailiyyətləri obyektiv qiymətləndirmək üçün çoxkanallı qiymətləndirmə mexanizmlərindən istifadə etmək; sinif daxilində empatiya, qarşılıqlı anlayış və sosial inteqrasiya mədəniyyətini təşviq etmək; təhsilalanın inkişafına dəstək göstərən digər subyektlərlə – məktəbdaxili mütəxəssislər (psixoloq, loqoped və s.), valideynlər və ictimai qurumlarla – fəal və koordinasiyalı əməkdaşlıq həyata keçirmək.
Ümumilikdə inklüziv təhsil yalnız tədris metodlarının transformasiyasını deyil, bütövlükdə təhsil sisteminin fəlsəfi əsaslarını yenidən formalaşdırır. Bu yanaşma insan hüquqlarına əsaslanan, fərqliliyi üstünlük kimi qəbul edən və bərabər imkanlar üzərində qurulan təhsil mədəniyyətinin formalaşmasına xidmət edir.
Təhsildə davamlı inkişaf üçün sistemli yanaşma və əməkdaşlıq şərtdir. İnklüziv təhsilin effektiv şəkildə həyata keçirilməsi yalnız müəllimin fərdi təşəbbüsü ilə məhdudlaşa bilməz; bu proses kompleks və sistemli yanaşma tələb edən çoxsəviyyəli əməkdaşlıq modeli üzərində qurulmalıdır. Bu yanaşma müxtəlif peşə sahiblərinin – pedaqoji heyət, məktəb rəhbərliyi, psixoloji xidmət mütəxəssisləri və valideynlərin – koordinasiyalı və məqsədyönlü fəaliyyətini zəruri edir.
Transdisiplinar əməkdaşlıq inklüzivliyin institusional səviyyədə tətbiqini gücləndirir və fərdi ehtiyaclara cavab verən çevik təhsil mühitinin formalaşmasına şərait yaradır. Bu əməkdaşlıq aşağıdakı əsas komponentləri əhatə etməlidir: fərqli sahələrin mütəxəssisləri ilə birgə tədris proqramlarının hazırlanması və kurikulumun adaptasiyası; şagirdin inkişaf dinamikasına uyğunlaşdırılmış inteqrativ qiymətləndirmə mexanizmlərinin tətbiqi; müəllimlərin və digər iştirakçıların inklüziv təhsilin müasir yanaşmaları üzrə davamlı olaraq ixtisasartırma və təlim proseslərinə cəlb olunması.
İnklüziv təhsil kontekstində transdisiplinar əməkdaşlıq yalnız funksional bir model deyil, həm də inklüzivliyin dayanıqlı tətbiqi və keyfiyyətli təhsil mühitinin təşəkkülü üçün strateji əhəmiyyət daşıyan bir yanaşmadır.
Müasir müəllim artıq yalnız bilik ötürən deyil – o, dəyişən dünyanın tələblərinə uyğunlaşa bilən, emosional liderlik nümayiş etdirən və inklüziv cəmiyyətin qurulmasında əsas rol oynayan şəxsiyyətdir. Təhsil sistemindəki dəyişikliklərin uğurlu olması müəllimin dəstəklənməsi və ona müəyyən səlahiyyətlərin verilməsindən keçir.
Müasir sinif otaqlarında müəllimlər yeni bir nəsillə qarşı-qarşıya dayanırlar. Bu nəsil texnologiya ilə doğulmuş, müstəqil düşüncəyə sahib, öz fikrini açıq ifadə edən, daha azad bir dünyagörüşünə malikdir. Ənənəvi müəllim davranışı – sərtlik, tək tərəfli ünsiyyət və emosional məsafə – bu yeni şagird profili ilə uyğunlaşmır.
Hər zaman olduğu kimi bu məsələlərin həllində də Avropa təcrübəsinə müraciət etmək faydalı hesab olunur. Məsələn, Skandinaviya modeli hesab edilən təhsil modeli və “Montessori metodu” inklüzivlik və uşağa fərdi yanaşma baxımından dünyada örnəkdir. Rəqabətə deyil, inkişaf tempinə əsaslanan Skandinaviya modelində formativ qiymətləndirmə, hər bir uşağın öz nəticələri ilə müqayisə olunması və sosial-emosional inkişafın prioritet olması bu modellərin əsas sütunlarıdır.
Montessori metodu uşağın inkişafını dörd əsas dövrə ayıraraq, hər mərhələdə fərqli ehtiyaclara uyğun tədris üsulları tətbiq edir. Bu metod inklüziv təhsil üçün ideal baza təqdim edir – hər uşaq fərdi şəkildə dəstəklənir, sensor materiallardan istifadə edilir və sakit, strukturlaşdırılmış sinif mühiti yaradılır.
İnklüzivlik yalnız fiziki əlçatanlıq və ya fərqli bacarıqları olan şagirdlərin sinifə daxil olması deyil. Bu, bir mədəniyyətdir. Bu mədəniyyəti yaradan isə müəllimdir. Uğurlu inklüziv tədris üçün müəllim fərdi yanaşma, çevik planlaşdırma, empatiya mədəniyyəti, komanda işi, alternativ qiymətləndirmə bacarıqları kimi xüsusiyyətlərə malik olmalıdır, həmçinin özünün davamlı inkişafı üçün daim fəaliyyətdə olmalıdır.
Müasir təhsil sistemində tərəqqi, müəllimin daim yenilənməsi, dəyişən cəmiyyətin ritminə uyğunlaşması ilə mümkündür. Artıq müəllim yalnız bilik ötürən deyil – o, gələcəyin memarıdır; uşağın şəxsiyyətini yoğuran, onun həyatına mənəvi iz buraxan, onu cəmiyyətin fəal üzvünə çevirən ruhani bir bələdçidir.
Gələcəyin təhsili – insanı mərkəzə alan, empatiyanı rəhbər tutan və hər kəsi qucaqlayan inklüziv bir modeldir. Bu modelin reallaşması isə ilk növbədə müəllimin dəstəklənməsini, səlahiyyətləndirilməsini və ona etimad göstərilməsini tələb edir.
Unutmayaq: Müəllim güclüdürsə – cəmiyyət də güclüdür! Müəllim parlayırsa – gələcək işıqlanır! Və hər uğurlu cəmiyyətin arxasında, şagirdlərinin taleyinə toxuna bilmiş, sevdiyi işi ilə fərq yaradan bir müəllim dayanır.
Bənövşə Məmmədova,
Filologiya elmləri doktoru, dosent