Milli Elmi İndeks: Azərbaycan elminin xilas yolu
Elm və ali təhsil üzrə ekspert, fəlsəfə elmləri doktoru Rahil Nəcəf yazır

Azərbaycan elmi uzun illərdir ki, sistemli şəkildə indeksləşmə, elmi keyfiyyətə nəzarət və tədqiqatların beynəlxalq elmi dövriyyəyə çıxmasında ciddi boşluqlar yaşayır. Bu boşluqları doldurmaq üçün fundamental bir addım atılmalıdır: vahid, milli elmi platformanın – milli elmi indeks və milli elmi databazanın yaradılması. Bu, sadəcə texniki yenilik deyil, ölkənin elmi siyasətində strateji dönüş nöqtəsi ola bilər.

Rahil Nəcəf bildirir ki, hazırda Azərbaycanda fəaliyyət göstərən elmi jurnalların böyük əksəriyyəti heç bir beynəlxalq standartı tam tətbiq etmir, redaksiya prosesləri şəffaf deyil, məqalələrin keyfiyyətini ölçən mexanizmlər mövcud deyil və müəlliflərə beynəlxalq görünürlük qazandırmaq üçün lazımi addımlar atılmır. Halbuki dünya elmi məhz bu standartlar üzərində qurulub.

Mövcud vəziyyət: dünya tanımırsa, deməli elmin də səsi eşidilmir
Ekspertin fikrincə, dünyanın ən böyük elmi axtarış sistemlərindən biri olan Semantic Scholar hər bir alim üçün real güzgüdür: “Adınızı Semantic Scholar sistemində axtarışda yazın. Orada nə görünürsə, deməli dünya Sizi o qədər tanıyır. Bizdə yüzlərlə alim var ki, on illərlə çap etsə də, sistem onları ‘tanımır’. Çünki məqalələr beynəlxalq databazalara düşmür, DOİ yoxdur və elmi jurnal sistemlərimiz işlək deyil.”

Bu isə həm tədqiqatçıların nüfuzuna, həm də ölkənin beynəlxalq elmi reytinqinə ciddi zərbə vurur.

Problemli indekslər: Copernicus sindromu
Son illər dünyada şübhəli və ya keyfiyyətsiz elmi jurnalların indeksləşdiyi platformalar “predatory indexing” kimi qara siyahılara salınıb. Bunlardan biri də Index Copernicusdur. Dünyanın bir çox universitetləri və elmi qurumları bu indeksin etibarsız olduğunu bəyan etsə də, Azərbaycanda hələ də onu nüfuzlu indeks kimi təqdim edənlərin sayı çoxdur.

Rahil Nəcəf bu məsələni açıq şəkildə qabardır: “Dünya Index Copernicusu qara siyahıya saldığı halda, Azərbaycanda bu indeksə istinad etmək ‘beynəlxalq uğur’ kimi təqdim olunur. Bu yanaşma həm alimləri yanlış istiqamətə yönəldir, həm də real elmi inkişafı ləngidir.”

DOİ probleminin həlli – keçmişə qayıdış qaçılmazdır
Ekspertin sözlərinə görə, DOİ yalnız gələcək məqalələr üçün deyil, bütün elmi irs üçün tətbiq edilməlidir. “Köhnə illərin məqalələri də DOİ-ləşdirilməlidir. Bu, həm elmi irsin rəqəmsal qorunması, həm də dünya elmi sistemlərinə inteqrasiya baxımından vacibdir.”

Çünki DOİ olmayan elmi işlərin beynəlxalq platformalarda görünməsi və istinad alması faktiki olaraq mümkün deyil.

Milli Elmi Platforma: Dünya nümunələri nə göstərir?
Bir çox ölkələr artıq bu modeli uğurla tətbiq edib:

• Türkiyə – TR Dizin: Humanitar və sosial elmlər üçün dünyanın ən güclü milli indeks sistemlərindən biridir. Standartlar ciddi, qiymətləndirmə şəffafdır.
• Cənubi Koreya – KCI (Korean Citation Index): Bütün elmi jurnallar vahid platformadan keçdiyi üçün elmi keyfiyyət tam nəzarətdədir.
• Norveç – NSD (Norwegian Register for Scientific Journals): Jurnallar səviyyələrə bölünür və yalnız yüksək səviyyəli jurnallar dövlət tərəfindən dəstəklənir.
• Qazaxıstan – National Open Access Scientific Library: DOİ inteqrasiyası və beynəlxalq standartlara zidd jurnalların bağlanması ilə 10 ildə elmi reytinqini iki dəfə yüksəldib.

Bu sistemlərin ortaq xüsusiyyəti üç prinsipə dayanır:

1. Elmi jurnalların sertifikatlaşdırılması – keyfiyyətsiz jurnallar avtomatik siyahıdan çıxarılır.
2. Alimlərin real elmi göstəricilərinin ölçülməsi – yalnız formal deyil, real istinad və təsir.
3. DOİ və açıq elmi platformalarla inteqrasiya – dünya elminə açıq qapı.

Rahil Nəcəf hesab edir ki, Azərbaycan üçün də ən doğru yol budur: “Biz vahid milli elmi platforma yaratmaqla həm jurnallarımızın keyfiyyətinə nəzarəti təmin edərik, həm də yerli alimlərin dünya elmi sistemlərinə çıxışını açarıq.”

Elmi jurnalların bəziləri bağlanmalıdır – bu, zərurətdir
Ekspertin fikrinə görə, hazırda Azərbaycanda fəaliyyət göstərən bəzi elmi jurnallar açıq şəkildə elmi etikanı pozur, məqalələri redaktəsiz və rəyçilərsiz çap edir, müəlliflərdən qeyri-rəsmi ödəniş alır, plagiat halları aşkarlanır. Belə jurnalların bağlanması dünya təcrübəsində tam normal və zəruri addımdır.

Məsələn:

• Türkiyədə son 10 ildə 150-dən çox jurnal standartları pozduğu üçün bağlanıb.
• Hindistanda 2021-ci ildə qara siyahıya düşmüş 440 jurnal universitet siyahılarından çıxarılıb.
• Qazaxıstan 2020-ci ildə 22 yerli jurnalın fəaliyyətini dayandırıb.

Azərbaycan da bu istiqamətdə addım atmalıdır.

Xaricdə çap olunan məqalələrə nəzarət – elmin müdafiəsi üçün vacibdir
Son illər Azərbaycanlı müəlliflərin məqalələrinin şübhəli, “predatory journals” adlanan jurnallarda dərc olunması halları artıb. Bu isə həm dövlətin, həm də alimlərin nüfuzuna zərbə vurur. Təklif olunan sistem çərçivəsində:

• xaricdə çap olunan məqalələr yoxlanmalı,
• qeyri-şəffaf jurnallar qara siyahıya salınmalı,
• yalnız etibarlı platformalarda dərc olunan əsərlər qəbul edilməlidir.

Uğurlu jurnallara dövlət dəstəyi – zəruridir
Ekspert qeyd edir ki, Azərbaycanda keyfiyyətli elmi jurnallar da mövcuddur, lakin beynəlxalq arenaya çıxmaq üçün texniki, maliyyə və metodoloji dəstəyə ehtiyac duyurlar. “Bu jurnallara dəstək göstərilsə, Azərbaycan elminin beynəlxalq təsir gücü sürətlə arta bilər. TR Dizin və Scopus-a daxil olmaq üçün dövlət dəstəyi dünya təcrübəsində çox yayılmış modeldir.”

Nəticə: Milli Elmi İndeks – Azərbaycanın elmi gələcəyinin açarıdır
Rahil Nəcəf sonda bildirir:
“Bu gün elmimizin ən böyük problemi sistemsizlikdir. Alim yazır, jurnal çap edir, amma nə dünya görür, nə də elmi dəyər yaranır. Milli Elmi İndeks yaradılarsa, elmi jurnallarımızın keyfiyyəti artar, tədqiqatçılarımız beynəlxalq arenada görünər, Azərbaycan elmi öz sözünü deyə bilər. Elm standart tələb edir – standart olmayan isə nə tanınır, nə də yaşayıb qalır.”

Bu çağırış təkcə alimlərə deyil, bütövlükdə elm siyasətinə yönəlib.
Azərbaycan elmi bundan sonra ya sistemləşəcək, ya da dünya elminin kənarında qalacaq.