Coğrafiya, yalnız xəritələrin və dağların öyrənilməsi deyil, həm də insanların, mədəniyyətlərin, iqlimlərin və yer üzərində baş verən hadisələrin öyrənilməsidir. Dünyanın müxtəlif yerlərində yaşayan insanları, onların təbiət ilə əlaqəsini və bu əlaqənin necə dəyişdiyini anlamaq üçün coğrafiya elmi əvəzolunmazdır. Coğrafiya, həm fiziki, həm də insan fəaliyyətlərinin vəhdətini təhlil edərək, dünya üzərindəki fərqlilikləri və oxşarlıqları göstərir.
Coğrafiyanın Əsas Sahələri
Coğrafiya iki əsas sahəyə bölünür: fiziki coğrafiya və insan coğrafiyası. Hər iki sahə dünyanın müxtəlif tərəflərini öyrənir və bir-birini tamamlayır.
Fiziki Coğrafiya
Fiziki coğrafiya, yer kürəsinin təbii xüsusiyyətlərini, yəni iqlimi, relyefi, okeanları, çayları, dağları və digər təbii hadisələri öyrənir. Buraya həm də təbii fəlakətlərin (zəlzələ, vulkan püskürməsi, daşqınlar) baş vermə səbəbləri və nəticələri daxil edilir.
- İqlim və Hava: Coğrafiyanın iqlim və hava ilə bağlı olan bölməsi müxtəlif bölgələrdə iqlimin necə formalaşdığını, iqlim dəyişikliyinin səbəblərini və nəticələrini öyrənir. Bu sahə həm də qlobal istiləşmə və onun nəticələri ilə məşğul olur.
- Relyef: Dağlar, düzənliklər, dərələr və digər relyef formaları dünyanın fiziki coğrafiyasının əsasını təşkil edir. Relyef yer üzərindəki bitki örtüyünün yayılmasına və insanların məskunlaşma yerlərinə təsir edir.
- Okeanlar və Su Resursları: Dünya okeanları və çayları fiziki coğrafiyanın əsas sahələrindən biridir. Okean axınları iqlimi tənzimləyir, su resursları isə həyatın davam etməsi üçün vacibdir.
İnsan Coğrafiyası
İnsan coğrafiyası, insanların yer üzərindəki fəaliyyətlərini, məskunlaşma bölgələrini, iqtisadiyyatlarını və mədəniyyətlərini öyrənir. Bu sahə insanların təbiət ilə qarşılıqlı əlaqəsini təhlil edərək, cəmiyyətlərin necə formalaşdığını və inkişaf etdiyini araşdırır.
- Əhali Coğrafiyası: İnsanların harada yaşadığı, miqrasiyalar, şəhərlərin inkişafı və kəndlərə necə təsir etdiyini öyrənən bir sahədir. Əhali coğrafiyası, həmçinin əhalinin artımı və azalması proseslərini araşdırır.
- Siyasi Coğrafiya: Dövlətlər, sərhədlər və geosiyasət bu sahənin əsas tədqiqat obyektləridir. Siyasi coğrafiya, dövlətlərin güc balansını, münaqişələrin səbəblərini və beynəlxalq münasibətləri izah edir.
- İqtisadi Coğrafiya: Müxtəlif bölgələrdə istehsal, ticarət və iqtisadiyyatın necə qurulduğunu araşdırır. Bu sahə, xüsusilə qlobal ticarət şəbəkələri və iqtisadi əlaqələri öyrənir.
Coğrafiyanın Əhəmiyyəti
Coğrafiya dünyanı başa düşmək üçün çox vacibdir. Aşağıda coğrafiyanın əsas əhəmiyyətini göstərən bir neçə səbəb var:
- Qlobal Problemləri Anlamaq: İqlim dəyişikliyi, qlobal istiləşmə, təbii fəlakətlər və ekoloji böhranlar kimi qlobal problemləri anlamaq və onlara həll yolları tapmaq üçün coğrafiyanın bilikləri vacibdir.
- İnsanların Yer Kürəsindəki Rolu: İnsanlar təbiətə təsir edir və təbiət də insanlara təsir göstərir. Coğrafiya, bu qarşılıqlı əlaqəni izah edərək, ekoloji tarazlığı qorumaq üçün hansı addımların atılması lazım olduğunu göstərir.
- Sərhədləri və Mədəni Müxtəliflikləri Anlamaq: Coğrafiya fərqli millətləri və mədəniyyətləri, onların bir-biri ilə necə əlaqədə olduğunu izah edir. Müasir dünyada mədəni və iqtisadi müxtəliflikləri başa düşmək üçün coğrafiya zəruridir.
- İnkişaf Planlaması: Şəhərsalma, kənd təsərrüfatı, infrastrukturların qurulması kimi sahələrdə coğrafi biliklər düzgün qərarların verilməsi üçün çox vacibdir. Yerlərin təbii şəraiti nəzərə alınmadan inkişaf layihələri uğursuzluqla nəticələnə bilər.
Coğrafiyanın Müasir Dünyadakı Rolu
Bu gün coğrafiya daha da aktualdır, çünki dünya sürətlə dəyişir və biz qlobal problemlərlə qarşılaşırıq. İqlim dəyişikliyi, urbanizasiya, qida təhlükəsizliyi və ekoloji böhranlar coğrafiyanın tədqiqat sahələri daxilindədir. Coğrafiyanın köməyi ilə bu problemlərə həll yolları tapmaq mümkündür.
- İqlim Dəyişikliyi: Qlobal istiləşmə və onun nəticələri planetin hər küncünə təsir edir. Coğrafiya bu fenomenləri izah edərək, iqlim dəyişikliklərinin təsirlərini azaltmaq üçün tədbirlər hazırlamağa kömək edir.
- Urbanizasiya və Şəhərsalma: Sürətli urbanizasiya dünyanın bir çox yerində infrastruktur problemlərinə və ətraf mühitin məhvinə səbəb olur. Coğrafiya şəhərlərin inkişafı və əhali artımı ilə bağlı optimal planlar hazırlamağa kömək edir.
- Ekoloji Fəlakətlər: Zəlzələlər, daşqınlar, quraqlıqlar kimi təbii fəlakətlər, insan həyatını təhlükəyə atır. Coğrafiya bu fəlakətlərin necə və harada baş verdiyini təhlil edərək, potensial risklərə qarşı tədbirlər təklif edir.
Coğrafiya dünyanı başa düşməyin və onunla düzgün əlaqədə olmağın açarıdır. Bu elm sayəsində insanlar yaşadıqları əraziləri, iqlimlərini, təbii resurslarını və bir-birləri ilə olan qarşılıqlı əlaqələrini dərk edir və daha yaxşı idarə edə bilirlər. Coğrafiya həm də gələcək nəsillər üçün dünya ilə daha uyğun şəkildə yaşamağın yollarını göstərir.
