Son dövrlərdə Azərbaycanda məktəblilərin uzun dərs günləri – yəni, 6-7 dərsdən sonra məktəbdən çıxmaları – ciddi müzakirə mövzusuna çevrilib. Bu, təhsil prosesinin effektivliyi ilə yanaşı, uşaqların psixoloji və fiziki inkişafına təsir göstərən vacib məsələlərdəndir. Dərs cədvəllərinin bu qədər yüklənməsi, xüsusən də kiçik yaşlı şagirdlər üçün həm təhsilin keyfiyyətinə, həm də şagirdlərin rifahına mənfi təsir göstərə bilər. Bu məqalədə, bu mövzunun mənfi cəhətlərini elmi faktlar və statistikalar əsasında araşdıracağıq.
Uzun dərs günlərinin psixoloji təsiri
Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, uşaqların uzunmüddətli dərs yükü onların diqqətini və motivasiyasını aşağı sala bilər. Beynəlxalq Psixoloji Assosiasiyanın (IPA) məlumatına görə, 8-12 yaş arası uşaqlar üçün tövsiyə olunan maksimum dərs müddəti təxminən 5 saatdır. Yeddi dərs və daha artıq dərs isə, beynin yüklənməsi və stress səviyyələrinin artmasına səbəb olur. Xüsusilə də, 10-14 yaş arası məktəblilərdə bu yüklənmə nəticəsində emosional və davranış problemləri yarana bilər. Uşaqların məktəbdən sonra istirahət etmələri, oyun oynamağa və sosiallaşmağa vaxt ayırmaları onların ümumi psixi sağlamlığına müsbət təsir edir. Yüklənmiş cədvəllər isə bu balansı pozur.
Akademik performansın zəifləməsi
Statistik göstəricilər də uzun dərs günlərinin tədris keyfiyyətinə mənfi təsir göstərdiyini sübut edir. Beynəlxalq təhsil tədqiqatları, o cümlədən PISA (Programme for International Student Assessment) nəticələri, çoxsaylı dərslərin keyfiyyətə təsirini aydın şəkildə göstərir. Belə ki, dərs yükü çox olan şagirdlərin akademik nailiyyətləri, daha az dərs saatı olanlarla müqayisədə zəifləyir. Bu, daha çox "təkrar" məlumatlarla yüklənmə və yaddaşın həddindən artıq işləməsi ilə əlaqəlidir. Xüsusilə, dərslərin intensivliyi və tədris prosesinin monotonluğu şagirdlərin yaradıcı düşüncə və problemləri həll etmə bacarıqlarını məhdudlaşdıra bilər.
Fiziki və sosial inkişafın zərəri
Uşaqların sağlamlığı və fiziki inkişafı onların təhsil prosesinin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Dünya Səhiyyə Təşkilatı (DST) tərəfindən aparılan tədqiqatlar göstərir ki, gündə 7 saatdan çox oturaq həyat tərzi uşaqlarda müxtəlif fiziki problemlərə, o cümlədən onurğa problemlərinə və piylənməyə səbəb ola bilər. Təhsil müəssisələrində uzun dərs saatları uşaqların hərəkət etmə, açıq havada oynamaq və bədənlərini aktiv saxlamaq imkanlarını məhdudlaşdırır. Eyni zamanda, bu müddət ərzində sosial bacarıqların inkişafı üçün zəruri olan birgə fəaliyyətlər və ünsiyyət imkanları da azalır.
Azərbaycanda vəziyyət: Statistika və tədqiqatlar
Azərbaycanda uzun dərs günləri ilə bağlı konkret statistika yetərli qədər olmasa da, məktəblərdə keçirilən sorğular və yerli tədqiqatlar narahatlıqların olduğunu göstərir. Ölkədəki şəhər məktəblərində 6-7 dərsdən çıxan şagirdlərin psixoloji və fiziki yorğunluq halları getdikcə artmaqdadır. Bu da öz növbəsində onların dərsdənkənar fəaliyyətlərə marağını azaldır. Təhsil Nazirliyinin 2023-cü ildəki hesabatında məktəblilərin dərs yükünün balanslaşdırılması və dərsdənkənar fəaliyyətlərin artırılması tövsiyə edilmişdi. Lakin hələ ki, tətbiq olunan islahatlar bu problemi köklü şəkildə həll edə bilməyib.
Dünyada tətbiq olunan modellər
Dünyanın bir çox qabaqcıl təhsil sistemlərində dərs saatlarının azaldılması və keyfiyyətin artırılması üçün müxtəlif yanaşmalar tətbiq olunur. Finlandiyada, məsələn, dərs saatlarının azaldılması ilə təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə nail olunub. Uşaqlara daha çox sərbəst vaxt verilir və bu, onların fərdi bacarıqlarını inkişaf etdirmələrinə imkan yaradır. Yaponiyada isə məktəblərdə dərsdənkənar fəaliyyətlər dərs proqramının bir hissəsi olaraq qəbul edilir və uşaqların sosial və fiziki inkişafına diqqət yetirilir.
Nəticə: Təhsil sistemində balanslaşdırılmış yanaşmanın vacibliyi
Uzun dərs saatları şagirdlərin inkişafına və təhsilin keyfiyyətinə mənfi təsir göstərən amillərdən biridir. Əgər təhsilin əsas məqsədi yalnız kəmiyyət deyil, keyfiyyət üzərində qurulubsa, şagirdlərin yüklənməsi tədris prosesinin effektivliyini azaldır. Bu məsələni həll etmək üçün Azərbaycan təhsil sistemi dərs saatlarını optimallaşdırmalı və balanslaşdırılmış bir yanaşma tətbiq etməlidir. Bunun üçün qlobal təcrübələrdən yararlanaraq, şagirdlərin akademik, fiziki və psixoloji inkişafı üçün daha əlverişli təhsil mühiti yaradılmalıdır.
Uşaqların dərs yükü ilə yanaşı, onların şəxsiyyət kimi formalaşmalarına və sosial bacarıqlarının inkişafına yönəlmiş addımlar təhsil sisteminin daha effektiv və sağlam olmasına gətirib çıxaracaqdır. Nəticə etibarı ilə balanslı və keyfiyyətli təhsil uşaqların sağlam gələcəyinə və ölkənin inkişafına xidmət edəcəkdir.
Əfsanə Əsədova