Təhsil eksperti Kamran Əsədov: “Təhsil müəssisələrinin sayından çox, onların keyfiyyəti ölkənin gələcəyini müəyyən edir”
Təhsil sisteminin struktur dərinliyi və keyfiyyət göstəriciləri hər bir ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının əsas meyarlarından biridir. Hazırda Azərbaycan ərazisində 61 orta ixtisas və 51 ali təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərir. Rəqəmlər ilk baxışdan çox kimi görünə bilər, lakin bu say ölkənin əhalisinin sayı, gənclərin ali təhsil alma tələbatı və əmək bazarının real tələbləri ilə müqayisədə qiymətləndirildikdə fərqli mənzərə ortaya çıxır.
Təhsil eksperti Kamran Əsədov vurğulayır ki, ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrinin sayının çoxluğu avtomatik olaraq keyfiyyət demək deyil. Onun sözlərinə görə, “əgər bu müəssisələr ölkənin sosial-iqtisadi prioritetlərinə, əmək bazarının ehtiyaclarına və beynəlxalq təhsil standartlarına cavab vermirsə, çoxluğu inkişaf yox, disbalans yaradır.”
Kamran Əsədov qeyd edir ki, Azərbaycan Respublikasının “Təhsil haqqında” Qanununa əsasən (Maddə 6 və 7), təhsil müəssisələrinin yaradılması və fəaliyyətinin məqsədi bilik, bacarıq və kompetensiyalarla təmin edilmiş, əmək bazarında rəqabətədavamlı mütəxəssis hazırlığıdır. “Əgər bu prinsiplərə əməl olunmursa, sayın artması sadəcə statistik göstəricidir, real təhsil keyfiyyətinə təsiri az olur,” – ekspert bildirir.
Müqayisə üçün, Avropa ölkələrində ali təhsil müəssisələrinin sayı və əhali nisbəti fərqli yanaşmalarla tənzimlənir. Məsələn, Finlandiyada 5,5 milyon əhali üçün cəmi 13 universitet və 22 tətbiqi elmlər universiteti mövcuddur. Norveçdə isə 5,4 milyon əhaliyə qarşı 10 universitet fəaliyyət göstərir. Bu o deməkdir ki, bu ölkələrdə əsas məqsəd say çoxluğu deyil, keyfiyyət və innovasiyaya əsaslanan təhsil modelinin qurulmasıdır.
Əksinə, Türkiyədə son illərdə ali təhsil müəssisələrinin sayında kəskin artım müşahidə olunur — hazırda 200-dən çox universitet fəaliyyət göstərir. Lakin Türkiyə Ali Təhsil Şurasının (YÖK) 2024-cü il hesabatına görə, bu artım universitetlər arasında keyfiyyət fərqini daha da dərinləşdirib. Ən yaxşı 20 universitet beynəlxalq reytinqlərdə yer alarkən, qalan yüzlərlə universitet beynəlxalq səviyyədə tanınmır.
Kamran Əsədov sitat gətirir: “Azərbaycan üçün əsas məsələ universitetlərin sayının artırılması yox, mövcud universitetlərin reytinq göstəricilərinin, elmi potensialının və akademik şəffaflığının yüksəldilməsidir.” O bildirir ki, Təhsil Nazirliyinin məlumatına əsasən, ölkədə fəaliyyət göstərən 51 ali təhsil müəssisəsindən cəmi 3-4-ü beynəlxalq reytinqlərdə yer alır. Bu isə keyfiyyət probleminin kəmiyyət göstəricilərindən daha ciddi olduğunu göstərir.
Ekspertin fikrincə, orta ixtisas təhsili müəssisələrinin də funksional roluna yenidən baxmaq lazımdır. Hazırda 61 kollecin fəaliyyət göstərməsi, ilk baxışda gənclərin peşə təhsilinə çıxış imkanlarını artırır kimi görünür, amma əmək bazarının real tələbatı ilə uyğunluq çox aşağıdır. Dövlət Məşğulluq Agentliyinin 2024-cü il hesabatına görə, kollecləri bitirən məzunların yalnız 38%-i ixtisasına uyğun iş tapa bilir. “Deməli, biz daha çox kolleclər deyil, daha çox əmək bazarına inteqrasiya edən, texnoloji biliklərə sahib məzunlar yetişdirən təhsil sistemi qurmalıyıq,” – Kamran Əsədov vurğulayır.
Qanunvericiliyə əsasən, Azərbaycan Respublikasının Təhsil Strategiyasında da qeyd olunur ki, ali və orta ixtisas təhsil müəssisələrinin şəbəkəsi iqtisadi inkişafın istiqamətlərinə uyğunlaşdırılmalıdır. Yəni universitet və kolleclərin açılması yalnız regional və sahəvi ehtiyaclara əsaslanmalıdır. Kamran Əsədov bu barədə bildirir ki, “regionlarda təhsil müəssisələrinin sayı bəzən real tələbatdan çox olur, bu da resursların səmərəsiz istifadəsinə gətirib çıxarır. Məsələn, eyni bölgədə bir neçə eyni ixtisaslı kollecin fəaliyyət göstərməsi həm müəllim potensialını, həm də tələbə bazasını parçalayır.”
Dünya təcrübəsi göstərir ki, inkişaf etmiş ölkələrdə universitetlərin sayı az olsa da, onların elmi-tədqiqat gücü və innovativ fəaliyyəti ölkənin elmi-ekonomik inkişafına ciddi təsir göstərir. Məsələn, Almaniyada 83 milyon əhali üçün cəmi 400 universitet var, lakin onlardan 70%-i elmi tədqiqat və sənaye ilə birbaşa əməkdaşlıq edir. ABŞ-da isə təxminən 4000 ali təhsil müəssisəsi olsa da, yalnız 10%-i qlobal reytinqlərdə yüksək yer tutur və qalanları regional və tətbiqi səviyyədə fəaliyyət göstərir.
Kamran Əsədov qeyd edir ki, “Azərbaycan üçün ən optimal model Finlandiya və Almaniya modelidir: az, amma güclü universitetlər, ixtisaslı müəllim heyəti, beynəlxalq indeksli elmi fəaliyyət və tələbə mərkəzli yanaşma.” O əlavə edir ki, hazırkı vəziyyətdə ölkədə ali təhsil müəssisələrinin çoxluğu ilə fəxr etmək yox, onların dünya elmi məkanına inteqrasiyasını təmin etmək vacibdir.
Nəticə etibarilə, Təhsil eksperti Kamran Əsədov bildirir ki, “təhsildə keyfiyyət inqilabı yalnız say azaldılması ilə deyil, tədris proqramlarının modernləşdirilməsi, müəllim heyətinin peşəkar inkişafı və universitetlərin məsuliyyətinin artırılması ilə mümkündür.” O hesab edir ki, universitetlərin və kolleclərin fəaliyyətinə dair şəffaf akkreditasiya sistemi, beynəlxalq standartlara uyğun reytinq mexanizmləri və əmək bazarı ilə inteqrasiya siyasəti tətbiq edilməlidir.
Azərbaycan üçün təhsilin gələcəyi universitetlərin sayında deyil, onların yaratdığı bilik, tədqiqat və innovasiya dəyərindədir.
Bəhman Hüseynli