Jurnal axtarış sistemlərinin rolu və əhəmiyyəti
Müasir dövrdə elmi fəaliyyətin əsas göstəricilərindən biri tədqiqat nəticələrinin nüfuzlu beynəlxalq jurnallarda dərc olunmasıdır. Lakin Azərbaycan alimlərinin böyük bir qismi hələ də məqalələrini yerləşdirmək üçün uyğun elmi jurnalı tapmaqda ciddi çətinliklərlə qarşılaşır. Bu problem həm texniki, həm də metodoloji səbəblərlə bağlıdır. Məsələnin dərin təhlili göstərir ki, əsas maneələr elmi informasiya ekosisteminin zəif inkişafı, dil baryeri, metodoloji boşluqlar, maliyyə məhdudiyyətləri və elmi nəşr mədəniyyətinin tam formalaşmaması ilə əlaqədardır.
Bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə (məsələn, ABŞ, Böyük Britaniya, Almaniya, Türkiyə və s.) universitetlərdə tədqiqat və nəşr dəstəyi mərkəzləri fəaliyyət göstərir. Bu mərkəzlər tədqiqatçılara məqalənin strukturu, referatın yazılması, jurnal seçimi və nəşr prosesində hüquqi-etik məsələlər barədə yardım göstərir. Azərbaycanda isə bu istiqamətdə sistemli dəstək mexanizmləri çox azdır. Universitetlərin əksəriyyətində “Research Office” və ya “Publication Support Center” kimi qurumlar yoxdur, nəticədə alimlər məqalələrini hara göndərəcəklərini, hansı jurnalın onlara uyğun olduğunu müstəqil şəkildə, çox vaxt isə təsadüfi seçimlə müəyyənləşdirirlər.
Jurnal axtarış sistemlərinin əksəriyyəti (Elsevier Journal Finder, Springer Journal Suggester, Wiley Journal Finder, Edanz Journal Selector və s.) ingilis dilində fəaliyyət göstərir. Bu alətlərin səmərəli istifadəsi üçün həm texniki bilik, həm də elmi ingilis dilində terminologiyaya dərindən bələdlik tələb olunur. Azərbaycan alimlərinin bir hissəsi yüksək elmi potensiala malik olsa da, dil baryeri onların beynəlxalq sistemlərdə sərbəst naviqasiya etməsinə və jurnalların tələblərini başa düşməsinə mane olur. Nəticədə məqalələr çox vaxt uyğunsuz jurnallara göndərilir, redaktorlar tərəfindən “out of scope” səbəbilə geri qaytarılır.
Elmi məqalələrin beynəlxalq jurnallarda qəbul edilməsi üçün müəyyən tələblər var — məsələn, “IMRAD” (Introduction, Methods, Results, Discussion) strukturu, APA və ya Chicago sitat standartları, etik razılıqlar və s. Lakin yerli alimlərin bir qismi bu tələblərdən xəbərsiz olur. Jurnal axtarış sistemlərində məqalənin abstraktına əsasən uyğun nəşr tapmaq üçün tədqiqatın məqsədi, metodologiyası və nəticələri dəqiq təqdim edilməlidir. Bu isə metodoloji baxımdan zəif qurulmuş tədqiqatlarda çətinlik yaradır.
Bir çox nüfuzlu beynəlxalq jurnallar, xüsusən də “open access” (açıq çıxışlı) olanlar, məqalə dərcinə görə müəyyən ödəniş tələb edir. Məsələn, Elsevier və Springer kimi nəşriyyatlarda bu məbləğ 1000–3500 ABŞ dolları arasında dəyişir. Azərbaycanda elmi tədqiqatların maliyyələşdirilməsi məhdud olduğundan, bir çox alimlər üçün bu rəqəm real imkanların çox-çox üzərindədir. Bu da onları ya aşağı keyfiyyətli “predatory journals” (yırtıcı jurnallar), ya da indeksasiyasız, yerli səviyyəli nəşrlərə yönəldir.
Qlobal tədqiqat sistemlərində Scopus, Web of Science, PubMed, ERIC, DOAJ kimi bazalar geniş istifadə olunur. Lakin bir çox Azərbaycan universitetləri bu platformalara abunə deyil. Nəticədə alimlər həm jurnalların impakt faktoru, həm də indeksasiya səviyyəsi barədə düzgün məlumat əldə edə bilmirlər. Bu isə onları yanlış seçimlərə sürükləyir — məsələn, saxta jurnallara müraciət etməyə və ya artıq fəaliyyəti dayandırılmış nəşrlərə məqalə göndərməyə.
Jurnal axtarış sistemləri (Journal Finder / Journal Search Engines) — tədqiqatçıya öz mövzusuna, açar sözlərinə və sahəsinə uyğun elmi jurnalı tapmaq imkanı yaradan onlayn alətlərdir. Bu sistemlər adətən aşağıdakı məlumatları təhlil edir:
Ən çox istifadə olunan jurnal axtarış sistemləri bunlardır:
Bu sistemlər istifadəçidən məqalənin qısa təsvirini, mövzusunu və açar sözləri daxil etməyi tələb edir, sonra isə uyğun jurnalların siyahısını verir.
Azərbaycan elmi ictimaiyyətində jurnal seçimi prosesini asanlaşdırmaq üçün aşağıdakı addımlar vacibdir:
Azərbaycan alimlərinin jurnal axtarışında çətinlik çəkməsi yalnız texnoloji məsələdən ibarət deyil — bu, həm də elmi idarəetmə, resurslara çıxış və tədqiqat mədəniyyəti ilə bağlı kompleks problemdir. Jurnal axtarış sistemləri elmi məhsuldarlığı artırmaq üçün mühüm alətdir, lakin onlardan effektiv istifadə üçün həm fərdi, həm institusional səviyyədə bilik, resurs və koordinasiya vacibdir. Əgər bu sahədə sistemli islahatlar aparılarsa, Azərbaycan alimləri beynəlxalq elmi məkanla daha dərin inteqrasiya edə, ölkənin elmi reytinqini yüksəldə bilərlər.
Rahil Nəcəf