Təhsil eksperti Kamran Əsədov vurğulayır ki, güclü təhsil sistemi olmadan yüksək peşə bacarıqlarına malik insan kapitalı formalaşdırmaq mümkün deyil. Onun sözlərinə görə, müasir dövrdə dövlətlərin inkişaf səviyyəsi artıq təbii sərvətlər və ya coğrafi imkanlarla deyil, bilik və bacarıqların dəyəri ilə ölçülür. “İnsan kapitalı XXI əsrin əsas iqtisadi gücüdür və bu kapitalın formalaşması yalnız güclü, çevik və əmək bazarına yönəlik təhsil siyasəti ilə mümkündür,” — deyə ekspert bildirir.
Təhsil eksperti Kamran Əsədov qeyd edir ki, Azərbaycan Respublikasının “Təhsil haqqında” Qanununun 4-cü maddəsində də göstərildiyi kimi, təhsilin əsas məqsədi hər bir vətəndaşda yaradıcı düşüncə tərzi, praktik bacarıq və əmək vərdişlərinin formalaşdırılmasıdır. Lakin ekspertin fikrincə, bu hədəf hələ tam reallaşmayıb, çünki ölkədə təhsil sistemi hələ də daha çox nəzəri biliklərin ötürülməsinə əsaslanır. “Bizdə tələbələr çox zaman ixtisaslarını praktikada yox, kağız üzərində öyrənirlər. Halbuki Avropa ölkələrində təhsil-layiqli əmək əlaqəsi uzun illərdir ki, formalaşmışdır,” — deyə Kamran Əsədov əlavə edir.
Təhsil eksperti Kamran Əsədov sitat gətirir ki, “əgər təhsil əmək bazarının real tələblərini əks etdirmirsə, deməli, o təhsil sistemi iqtisadiyyatın deyil, işsizliyin generatorudur.” Ekspertin fikrincə, təhsilin məqsədi yalnız diplom vermək yox, bacarıqlı və rəqabətədavamlı mütəxəssis yetişdirmək olmalıdır. Dövlət Statistika Komitəsinin 2024-cü il məlumatına əsasən, ali təhsil müəssisələrini bitirən gənclərin 37 faizi öz ixtisası üzrə iş tapa bilmir. Bu, regionlarda 45 faizədək yüksəlir.
Dünya təcrübəsi göstərir ki, insan kapitalının inkişafı dövlət siyasətinin mərkəzində dayanmalıdır. Məsələn, Finlandiyada ümumi daxili məhsulun (ÜDM) 6,5%-i təhsilə yönəldilir və bu ölkədə orta məktəbdən etibarən şagirdlər peşə yönümlü tədris proqramlarına cəlb olunur. Almaniyada isə “Dual System” adlanan model mövcuddur: tələbə eyni anda həm universitetdə nəzəri dərs alır, həm də müəssisədə təcrübə keçir. OECD-nin 2023-cü il hesabatına əsasən, bu modelin tətbiqi nəticəsində Almaniyada gənclər arasında işsizlik səviyyəsi cəmi 5,8% təşkil edir ki, bu da Avropa İttifaqında ən aşağı göstəricilərdən biridir.
Kamran Əsədov bildirir ki, Azərbaycan da bu istiqamətdə sistemli islahatlara ehtiyac duyur. “Təhsilin iqtisadi inkişafla əlaqəsi hələ tam qurulmayıb. Bizdə ixtisas seçimi çox vaxt bazar tələbinə əsaslanmır. Nəticədə, bir tərəfdə minlərlə işsiz hüquqşünas, digər tərəfdə isə çatışmayan mühəndis və texniki mütəxəssislər yaranır. Bu disbalans təhsil sisteminin strateji planlaşdırma boşluğundan xəbər verir,” — deyə ekspert vurğulayır.
Ekspertin fikrincə, “Peşə təhsili haqqında” Qanun və “Təhsil haqqında” Qanun birlikdə praktik bacarıqların inkişafı üçün güclü hüquqi baza yaradır, lakin tətbiq səviyyəsində hələ də problemlər qalmaqdadır. Məsələn, 2024-cü ilin sonunda Azərbaycanda fəaliyyət göstərən 69 dövlət peşə məktəbinin yalnız 23-də real istehsalatla əməkdaşlıq müqaviləsi mövcuddur. Halbuki Cənubi Koreyada bu göstərici 100%-ə yaxındır.
Təhsil eksperti Kamran Əsədov bildirir ki, “Cənubi Koreya, Yaponiya və Sinqapur kimi ölkələrdə təhsilə edilən hər 1 dollar investisiya gələcəkdə 5-7 dollar iqtisadi gəlir gətirir. Azərbaycan bu istiqamətdə insan kapitalına uzunmüddətli sərmayəni artırmalıdır.” Dünya Bankının “Human Capital Index 2023” hesabatında qeyd olunur ki, Azərbaycanda 18 yaşa qədər təhsil almış bir uşağın potensial əmək məhsuldarlığı inkişaf etmiş ölkələrin orta səviyyəsinin 58%-nə bərabərdir. Bu, təhsil sistemində keyfiyyətin artırılmasına ciddi ehtiyac olduğunu göstərir.
Kamran Əsədov qanunvericiliyə uyğun olaraq qeyd edir ki, “Azərbaycan Respublikasında 2030-cu ilə qədər təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası”nda əsas hədəflərdən biri əmək bazarının tələblərinə uyğun, peşə və bacarıq yönümlü təhsil sisteminin qurulmasıdır. Lakin ekspertin fikrincə, bu istiqamətdə daha konkret mexanizmlərə ehtiyac var. “Əgər universitetlər real sektorla əməkdaşlıq etmirsə, deməli, yetişən mütəxəssislər virtual bazar üçündür. Universitetlərin öz daxilində startap laboratoriyaları, praktiki mərkəzlər və mentorluq proqramları qurulmalıdır,” — deyə o bildirir.
Təhsil eksperti Kamran Əsədov qeyd edir ki, gələcəyin iqtisadiyyatı rəqəmsal və texnoloji bacarıqlara əsaslanacaq. “Azərbaycan üçün prioritet sahələr süni intellekt, data analitikası, kibertəhlükəsizlik, bərpa olunan enerji və yaşıl texnologiyalar olmalıdır. Bu istiqamətdə təhsil proqramları hazırlanmasa, biz rəqəmsal iqtisadiyyatda kənarda qala bilərik.” Onun sözlərinə görə, artıq Avropa Birliyində 2025-ci ilə qədər bütün peşə və ali məktəblərdə rəqəmsal bacarıqların minimum 30% paya sahib olması tələb olunur.
Ekspert əlavə edir ki, təhsilə sərmayə sadəcə xərcləmə deyil, gələcəyin iqtisadi təminatıdır. UNESCO-nun məlumatına əsasən, təhsilə qoyulan hər 1 dollar investisiya orta hesabla 9 dollar gəlir gətirir. Buna görə də Azərbaycan iqtisadi inkişaf planlarında təhsili prioritet istiqamətə çevirməlidir.
Sonda Kamran Əsədov vurğulayır ki, güclü insan kapitalı yalnız kitab bilikləri ilə yox, praktik düşüncə, məsuliyyət və peşə etikası ilə formalaşır. “Əgər biz təhsili strateji resurs kimi dəyərləndirməsək, iqtisadiyyatımız innovasiyadan uzaq qalacaq. İnsan kapitalına sərmayə bu gün qoyulmasa, sabah iqtisadi artımın dayandığını görəcəyik,” — deyə ekspert xəbərdarlıq edir.
Beləliklə, güclü təhsil hesabına yüksək peşə bacarıqlarına malik insan kapitalının formalaşdırılması təkcə sosial məsələ deyil, milli təhlükəsizlik və iqtisadi dayanıqlılıq məsələsidir. Kamran Əsədovun da qeyd etdiyi kimi, “təhsil ölkənin gələcəyini müəyyənləşdirən yeganə alətdir və bu alət nə qədər güclüdürsə, dövlət də bir o qədər möhkəmdir.”
Bəhman Hüseynli