Elmin nəticələri niyə auditoriyaya və istehsalata çatmır?
Təhsil eksperti Kamran Əsədov vurğulayır ki, ali təhsil müəssisələrinin əsas funksiyalarından biri yalnız kadr hazırlığı deyil, həm də elmi-tədqiqat fəaliyyəti vasitəsilə cəmiyyətin intellektual və texnoloji inkişafına töhfə verməkdir. Onun sözlərinə görə, Azərbaycanda universitetlərin elmi potensialı və tədqiqat fəaliyyətinin nəticələri müasir standartlara cavab vermir, elmin istehsalatla əlaqəsi isə demək olar ki, formal xarakter daşıyır.
Təhsil eksperti Kamran Əsədov qeyd edir ki, hazırda ölkədə fəaliyyət göstərən 40-dan çox ali təhsil müəssisəsinin çox az hissəsi fundamental və tətbiqi tədqiqatlar istiqamətində beynəlxalq səviyyədə tanınan nəticələr ortaya qoyur. “Dünya təcrübəsində universitetlər iqtisadiyyatın və innovasiyanın mərkəzi sayıldığı halda, Azərbaycanda universitetlər hələ də bilik ötürən müəssisə kimi fəaliyyət göstərir, bilik yaradan müəssisə kimi yox,” – deyə ekspert bildirir.
Ekspertin fikrincə, bu problem sistemlidir və həm maddi-texniki, həm də idarəetmə amilləri ilə bağlıdır. Kamran Əsədov sitat gətirir: “Əgər universitetlərdə elmi araşdırmalar sırf hesabat və formal prosedurlar üçün aparılırsa, bu, təhsilin keyfiyyətinə də zərbə vurur. Elmin nəticələri tədrisə inteqrasiya olunmayanda, tələbə cəmi nəzəriyyəni öyrənir, praktik dünyadan uzaq qalır.”
Dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, elm və təhsilin inteqrasiyası iqtisadi inkişafın əsas şərtidir. Məsələn, ABŞ-da universitetlərin elmi tədqiqat xərcləri 2023-cü ildə 97 milyard dollardan çox olub və bu, ölkənin ÜDM-nin 2.8 faizini təşkil edib. Almaniyada bu göstərici 3.2 faiz, Cənubi Koreyada isə 4.9 faizdir. Azərbaycan isə elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor işlərinə ÜDM-in cəmi 0.18 faizini xərcləyir. Bu, Avropa İttifaqı ölkələrinin orta göstəricisindən təxminən 15 dəfə azdır.
Kamran Əsədov qeyd edir ki, bu rəqəmlər universitetlərdə elmin niyə zəif inkişaf etdiyini izah edir. “Əgər elmin maliyyələşməsi minimum səviyyədədirsə, tədqiqatçı öz laboratoriyasını saxlaya, təcrübə apara, beynəlxalq jurnallarda dərc olunmaq üçün keyfiyyətli nəticə əldə edə bilmir. Universitetlərdə elmi infrastruktur yenilənmir, laboratoriyalar köhnədir, gənc alimlər üçün motivasiya yoxdur,” – deyə ekspert bildirir.
Kamran Əsədov qanunvericiliyə uyğun olaraq qeyd edir ki, “Azərbaycan Respublikasının Elm haqqında Qanunu”nun 3-cü maddəsinə əsasən, elmi fəaliyyətin əsas prinsiplərindən biri elmin təhsillə və istehsalatla inteqrasiyasıdır. Lakin ekspertin fikrincə, bu norma praktik olaraq yerinə yetirilmir. “Qanun var, amma mexanizm yoxdur. Əgər universitetlərdə elmi nəticələr dərs prosesinə, istehsalat müəssisələrinə, innovasiya parklarına inteqrasiya olunmursa, bu, qanunun ruhuna ziddir,” – deyə o əlavə edir.
Dünya universitetlərinin təcrübəsinə nəzər saldıqda, bu inteqrasiyanın necə işlədiyini görmək mümkündür. Məsələn, ABŞ-ın Stanford Universitetində hər il 200-dən çox startap məhz tədqiqat nəticələri əsasında yaranır. Yaponiyada Tokio Universitetinin sənaye tərəfdaşları ilə birgə layihələrinin 70 faizi bazarda tətbiq olunan innovasiyalara çevrilir. Finlandiyada universitetlərin elmi nəticələrinin 45 faizi birbaşa istehsalatda tətbiq olunur. Azərbaycanda isə bu göstərici təxminən 3–5 faiz civarındadır.
Təhsil eksperti Kamran Əsədov bildirir ki, universitetlərdə elmi tədqiqatların zəif olmasının bir səbəbi də elmi məqalələrin keyfiyyəti və beynəlxalq səviyyədə tanınmamasıdır. O qeyd edir ki, “Clarivate Analytics” və “Scopus” bazalarında Azərbaycan universitetlərinin adları ilə qeyd olunan elmi məqalələrin sayı qonşu ölkələrlə müqayisədə çox aşağıdır. 2024-cü ilin məlumatına görə, Türkiyə universitetlərinin müəllifləri ildə təxminən 75 min, Gürcüstan universitetlərinin isə 8 min elmi məqalə dərc etdirdiyi halda, Azərbaycan universitetlərinin payına cəmi 1200-1300 məqalə düşür. Bu məqalələrin əksəriyyəti isə aşağı təsir əmsallı jurnallarda yerləşdirilir.
Ekspert sitat gətirir: “Əgər universitet elmi tədqiqat aparmırsa, o, gələcəyi planlaşdıra bilməz. Elm universitetin strateji yaddaşıdır. Biz hələ də sovet dövründən qalan ənənə ilə — tədrisi elmdən ayırmaqla davam edirik. Halbuki, elm olmayan yerdə müasir təhsil ola bilməz.”
Kamran Əsədov bildirir ki, Azərbaycanın “Milli Elmlər Akademiyası haqqında” və “Elm və təhsil inteqrasiyasının inkişafı konsepsiyası” kimi sənədlərində elmi nəticələrin iqtisadiyyata transferi məsələsi açıq şəkildə göstərilsə də, bu, praktiki mexanizmlərlə dəstəklənmir. Universitetlər elmi nəticələrini kommersiyalaşdıra bilmir, texnologiya transfer ofisləri formal fəaliyyət göstərir, patentləşmə səviyyəsi çox aşağıdır. 2023-cü ildə Azərbaycanda cəmi 27 yeni patent qeydiyyata alınıb, halbuki Cənubi Koreyada bu rəqəm 220 min, Türkiyədə isə 12 min olub.
Ekspert qeyd edir ki, universitetlərdə elmi tədqiqatların tədris prosesinə inteqrasiyası üçün müəllimlərin tədqiqat fəaliyyəti üzrə stimullaşdırıcı mexanizmlər yaradılmalıdır. “Hazırda professor-müəllim heyətinin çoxu elmi işlə məşğul olmaq yerinə, dərs yükünü artırmaqla məşğuldur. Çünki elmi nəticəyə görə motivasiya yoxdur, amma dərs saatına görə əməkhaqqı var. Bu sistem dəyişməsə, biz yenə də yerimizdə sayacağıq,” – deyə Kamran Əsədov vurğulayır.
O həmçinin əlavə edir ki, Azərbaycan universitetlərinin reytinq sistemində elmi fəaliyyət əsas göstərici kimi nəzərə alınmır. Halbuki, “Times Higher Education” və “QS World University Rankings” kimi beynəlxalq reytinqlərdə universitetlərin balının 30-40 faizi məhz elmi tədqiqat göstəricilərinə əsaslanır.
Kamran Əsədov yekun olaraq bildirir: “Universitetin səviyyəsi onun auditoriyalarının ölçüsü ilə deyil, laboratoriyalarında yaranan ideyalarla ölçülür. Əgər biz universitetlərimizi həqiqətən inkişaf etdirmək istəyiriksə, elmi tədqiqatı təhsilin mərkəzinə gətirməliyik. Elmsiz təhsil sadəcə tədrisdir, amma elmlə birləşən təhsil gələcəkdir.”
Ekspertin fikrincə, Azərbaycan təhsil sistemi yalnız o zaman müasir standartlara yüksələcək ki, universitetlər bilik istehsal edən müəssisəyə çevriləcək, tədqiqat nəticələri auditoriyadan çıxıb cəmiyyətin inkişafına xidmət göstərəcək.
Bəhman Hüseynli