Təhsil sahəsinə ayrılan vəsaitlərin illər üzrə artımı hər bir ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının, insan kapitalının formalaşmasının və cəmiyyətin gələcəyinin təminatıdır. 2013–2020-ci illər ərzində Azərbaycanda təhsilin maliyyələşdirilməsi istiqamətində aparılan islahatlar göstərdi ki, dövlət bu sahəyə prioritet yanaşmanı davam etdirib. Təhsil eksperti Kamran Əsədov vurğulayır ki, “təhsilə ayrılan vəsaitlərin ÜDM-dəki payı təkcə iqtisadi göstərici deyil, həm də dövlətin gələcək nəsillərə münasibətinin barometridir.” Onun sözlərinə görə, 2013-cü ildə təhsilə ayrılan vəsait ÜDM-in təxminən 2,3 faizini təşkil edirdisə, 2020-ci ildə bu göstərici 3,4 faizə qədər artmışdır. Bu, region ölkələri ilə müqayisədə müsbət dinamikanın göstəricisidir.
Kamran Əsədov qeyd edir ki, Azərbaycan Respublikasının “Təhsil haqqında” Qanununun 32-ci maddəsinə əsasən, təhsil müəssisələrinin maliyyələşməsi dövlət büdcəsi, hüquqi və fiziki şəxslərin vəsaitləri, həmçinin qrantlar və digər mənbələr hesabına həyata keçirilir. Qanunvericilikdə göstərilən bu mexanizmlər son illərdə xüsusilə adambaşına maliyyələşdirmə prinsipi ilə daha da təkmilləşdirilib. Ekspertin fikrincə, bu sistemin tətbiqi təhsil müəssisələri arasında sağlam rəqabət mühiti yaradır, resursların səmərəli istifadəsini təmin edir və tədris keyfiyyətinin yüksəlməsinə təkan verir.
Təhsil eksperti Kamran Əsədov bildirir ki, dünya təcrübəsində təhsil sektoruna ayrılan vəsaitlərin ÜDM-dəki payı ölkənin inkişaf səviyyəsini müəyyənləşdirən əsas göstəricilərdən biridir. Məsələn, 2020-ci ildə Finlandiyada bu göstərici 6,9 faiz, Norveçdə 7,3 faiz, ABŞ-da 6,1 faiz, Böyük Britaniyada isə 5,8 faiz olmuşdur. O qeyd edir ki, “əgər inkişaf etmiş ölkələrdə təhsilə investisiya dövlətin əsas prioritet istiqamətidirsə, Azərbaycanda da son illərdə bu istiqamətdə əhəmiyyətli irəliləyişlər müşahidə edilir.”
Kamran Əsədovun sözlərinə görə, 2013–2020-ci illərdə Azərbaycanda təhsilin maliyyələşməsində həm infrastruktur layihələrinə, həm də insan kapitalına yönəldilmiş investisiyalar artmışdır. “Dövlət proqramları çərçivəsində məktəblərin təmiri, yeni təhsil müəssisələrinin tikintisi, müəllimlərin sertifikasiya və stimullaşdırma mexanizmləri, təhsil kreditlərinin tətbiqi kimi tədbirlər təhsilin iqtisadi potensialını gücləndirib”, – deyə ekspert vurğulayır.
O əlavə edir ki, maliyyələşdirmənin stimullaşdırıcı mexanizmlərinin formalaşdırılması, xüsusilə qrant maliyyələşdirməsinin genişləndirilməsi Azərbaycan təhsilinin gələcək inkişafında mühüm rol oynayacaq. Dünya ölkələrində bu sistemin uğurlu nümunələri var. Məsələn, Avropa Birliyində “Horizon Europe” proqramı çərçivəsində 95 milyard avroluq fond təhsil, elm və innovasiyaların birgə inkişafına yönəldilib. ABŞ-da isə “National Science Foundation” vasitəsilə hər il 8 milyard dollardan artıq vəsait ali məktəblərin tətbiqi tədqiqatlarına ayrılır.
Kamran Əsədov sitat gətirir: “Azərbaycan üçün bu modelin tətbiqi gənc alimlərin və müəllimlərin elmi fəaliyyətini stimullaşdırmaqla yanaşı, universitetlərdə innovasiya mədəniyyətini formalaşdıracaq. Əgər universitetlər yalnız tədris mərkəzi kimi yox, həm də elmi-iqtisadi mərkəz kimi fəaliyyət göstərsələr, təhsilin keyfiyyəti təbii şəkildə yüksələcək.”
Təhsil eksperti Kamran Əsədov qanunvericiliyə uyğun olaraq qeyd edir ki, “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası”nda da göstərildiyi kimi, təhsilin maliyyələşmə mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi, şəffaflıq və hesabatlılıq prinsiplərinin tətbiqi vacib istiqamətlərdən biridir. Bu sənəd həm dövlət, həm də qeyri-dövlət təhsil müəssisələrinin səmərəli fəaliyyətini təmin etmək üçün hüquqi baza rolunu oynayır.
Müqayisəli təhlil göstərir ki, Azərbaycanın təhsilə ayırdığı payın artımı Qafqaz regionunda ən yüksək templə irəliləyib. Gürcüstanda bu göstərici 2020-ci ildə 3,1 faiz, Ermənistanda 2,8 faiz olduğu halda, Azərbaycanda 3,4 faiz olub. Bu, həm də dövlətin sosial prioritetlərində təhsilin xüsusi yerini nümayiş etdirir.
Kamran Əsədov qeyd edir ki, təhsilə ayrılan vəsaitlərin düzgün istiqamətləndirilməsi və nəticəyə əsaslanan maliyyələşmə sisteminə keçid yalnız iqtisadi deyil, həm də sosial keyfiyyət dəyişikliklərinə səbəb olacaq. “Təhsil investisiya deyil, gələcəyə qoyulan strateji sərmayədir. Təhsilə ayrılan hər manat gələcəkdə bir neçə dəfə artıq iqtisadi və sosial gəlir gətirəcək”, – deyə o bildirir.
Nəticə etibarilə, 2013–2020-ci illər arasında Azərbaycanın təhsil siyasəti yalnız struktur dəyişiklikləri ilə məhdudlaşmayıb, həm də maliyyə mexanizmlərinin müasirləşdirilməsi istiqamətində ciddi addımlar atılıb. Dövlət vəsaitlərinin artımı, qrant sisteminin genişlənməsi, adambaşına maliyyələşdirmə prinsipi və innovasiyalara yönəlik təşəbbüslər Azərbaycanın təhsil sistemini beynəlxalq standartlara yaxınlaşdırmaq istiqamətində mühüm mərhələ təşkil edir. Təhsil eksperti Kamran Əsədov vurğulayır ki, “bu siyasətin davamlı olması yalnız dövlətin deyil, cəmiyyətin də məsuliyyətidir – çünki təhsilə yatırılan sərmayə bir millətin gələcəyinə yatırılan sərmayədir.”
Bəhman Hüseynli