Təhsil eksperti Kamran Əsədov bildirir ki, Avropa ölkələrinin təcrübəsi göstərir: təhsil sisteminin keyfiyyəti yalnız auditoriyada keçirilən dərslərin səviyyəsi ilə deyil, həm də məzunların əmək bazarına inteqrasiyası ilə ölçülür. “Əgər məzun diplomdan sonra iş tapa bilmirsə, deməli, həmin ölkənin təhsil sistemi əmək bazarının real tələblərini qarşılamır”, – deyə ekspert vurğulayır.
Avropa Statistika Agentliyinin – Eurostatın 2025-ci il məlumatlarına görə, 20–34 yaş aralığında olan və son üç ildə ali təhsilini bitirən gənclər arasında ən yüksək məşğulluq səviyyəsinə malik ölkə Maltadır – burada məzunların 96,7%-i dərhal iş tapır. Onu İslandiya (95,8%), Hollandiya (94,8%), Almaniya (94,3%) və Birləşmiş Krallıq (88,4%) izləyir. Kamran Əsədov qeyd edir ki, bu ölkələrin ortaq xüsusiyyəti güclü sənaye bazası və peşə yönümlü ali təhsil modelinə malik olmalarıdır. Məsələn, Almaniyada “Dual System” adlanan tədris modeli tələbələrin həm təhsil almasını, həm də ixtisasına uyğun müəssisələrdə işləməsini təmin edir. Bu sistemdə tələbələr dərs zamanı real iş mühiti ilə tanış olur, məzun olanda isə artıq təcrübəyə malik olurlar.
Ekspertin sözlərinə görə, bu, Azərbaycanda çatışmayan əsas həlqələrdən biridir. “Bizim ali təhsil müəssisələrimizdə təcrübə çox vaxt formal xarakter daşıyır. Tələbə təcrübə keçməyə gedir, amma orada real bacarıq qazanmır. Halbuki Avropa təcrübəsi göstərir ki, məzunun məşğulluğunu artıran əsas faktor onun real iş bacarığı və əmək bazarı ilə əlaqəsidir”, – Kamran Əsədov qeyd edir.
Fransada bu göstərici 84,4%, İspaniyada 77,9%, Türkiyədə 64,2%, İtaliyada 62,8%, Yunanıstanda isə cəmi 59% təşkil edir. Təəssüf ki, Azərbaycan bu siyahıda 42%-lə son sıralarda yer alır. Bu o deməkdir ki, ölkəmizdə universitet məzunlarının yarıdan çoxu təhsildən üç il keçsə belə, sabit iş tapa bilmir. Bu fakt əmək bazarının təhsil sistemi ilə uyğun gəlmədiyini, ixtisasların əmək bazarına inteqrasiyasının zəif olduğunu və gənclərin işə keçid mexanizmlərinin işləmədiyini açıq şəkildə göstərir.
Kamran Əsədov qanunvericiliyə istinad edərək bildirir ki, “Təhsil haqqında” Qanunun 3-cü maddəsinə əsasən, təhsilin əsas prinsiplərindən biri “əmək bazarının tələblərinə uyğunluq”dur. Lakin bu prinsip hələ də praktik müstəviyə tam keçməyib. “Bizdə universitetlər çox vaxt təhsil proqramlarını əmək bazarının tələblərinə uyğunlaşdırmadan eyni ixtisasları illərlə təklif edirlər. Halbuki “Təhsil haqqında” Qanunun 14-cü maddəsi təhsil proqramlarının yenilənməsi, adaptasiyası və əmək bazarına uyğunlaşdırılmasını tələb edir”, – deyə Kamran Əsədov sitat gətirir.
Ekspert əlavə edir ki, “Məşğulluq haqqında” Qanunun 8-ci maddəsinə görə, dövlət orqanları əmək bazarının monitorinqini aparmalı və bu nəticələr əsasında ixtisas hazırlığına dair təkliflər verməlidirlər. Lakin hazırda bu mexanizm çox zəif işləyir. “Nəticədə, universitetlərdə iqtisad, hüquq və menecment kimi sahələrdə məzun bolluğu var, amma texniki ixtisaslara və peşəkar kadrlara ciddi çatışmazlıq mövcuddur”, – deyə Kamran Əsədov bildirir.
Dünya təcrübəsi göstərir ki, gənclərin işlə təminatı yalnız iqtisadi inkişafla deyil, həm də dövlətin təhsil siyasətinin strateji hədəfləri ilə bağlıdır. Məsələn, Finlandiyada gənc məzunların məşğulluq səviyyəsi 88,3%-dir və bu, ölkədə tətbiq olunan “bacarıq əsaslı təhsil” modelinin nəticəsidir. Bu modeldə hər bir tədris fənni konkret bacarıqların inkişafına yönəlib və məktəbdən başlayaraq “karyera planlaşdırması” anlayışı formalaşdırılır.
Kamran Əsədovun fikrincə, Azərbaycanda da bu istiqamətdə ciddi islahatlara ehtiyac var. “Təhsil yalnız diplom üçün yox, istiqamət, bacarıq və məşğulluq üçün olmalıdır. Əks halda, universitet qapısı son deyil, işsizlik döngəsinin başlanğıcı olur,” – deyə ekspert xəbərdarlıq edir.
O, hesab edir ki, dövlət proqramları vasitəsilə universitetlərlə sahibkarlar arasında əməkdaşlıq gücləndirilməli, tələbələr üçün təcrübə və iş imkanları genişləndirilməlidir. “Əgər biz hər il minlərlə məzun hazırlayırıqsa, amma onların 60 faizi işsiz qalırsa, bu, artıq sosial və iqtisadi problemə çevrilir. Təhsil sisteminin məqsədi insan kapitalı yaratmaqdır, kağız üzərində diplom deyil,” – Kamran Əsədov vurğulayır.
Ekspertin fikrincə, bu məsələ həm də ölkənin **“2022–2026-cı illər üçün sosial-iqtisadi inkişaf strategiyası”**nda qeyd olunan “bilik və bacarıq əsaslı iqtisadiyyatın formalaşdırılması” məqsədi ilə birbaşa əlaqəlidir. Təhsil və məşğulluq arasında əlaqənin möhkəmləndirilməsi bu strategiyanın prioritetlərindən biridir və bu, Azərbaycanın gələcək inkişaf modelini müəyyən edəcək əsas amillərdəndir.
Kamran Əsədov sonda əlavə edir ki, təhsil müəssisələri yalnız dərs verən deyil, həm də tələbəsini gələcək iş dünyasına hazırlayan sistem olmalıdır: “Əgər biz hər bir tələbəni sabahın mühəndisi, müəllimi, proqramçısı, həkimi kimi yetişdirə bilsək, onda diplom işsizliyin deyil, rifahın simvoluna çevrilər.”
Bəhman Hüseynli