Təhsil eksperti Kamran Əsədov vurğulayır ki, Azərbaycanın ali təhsil sistemi beynəlxalq səviyyədə rəqabətədavamlı olmaqdan hələ çox uzaqdır və bu, ölkənin intellektual potensialının inkişafına ciddi maneələr yaradır. Onun fikrincə, bu gün ali təhsil müəssisələrinin çoxu formal fəaliyyət göstərir, keyfiyyət təminatı isə daha çox kağız üzərində qalır. Əsədov bildirir ki, “Azərbaycan universitetlərinin böyük əksəriyyəti hələ də köhnə idarəetmə modelindən çıxmayıb, elmi-tədqiqat fəaliyyəti isə yalnız statistika üçün aparılır. Belə bir şəraitdə beynəlxalq rəqabətdən danışmaq real deyil.”
Təhsil eksperti Kamran Əsədov qeyd edir ki, “Təhsil haqqında” Qanunda təhsilin əsas məqsədi kimi insan kapitalının inkişafı və cəmiyyətin tərəqqisinə xidmət edən vətəndaş yetişdirilməsi göstərilsə də, reallıqda universitetlər bu missiyadan uzaqlaşıb. “Əgər təhsil müəssisəsi bazar iqtisadiyyatına, innovasiyaya, texnologiyaya və əmək bazarının tələblərinə cavab vermirsə, o zaman dövlətin sosial-iqtisadi inkişafına töhfə verməkdən danışmaq absurddur,” — deyə Əsədov qanunvericiliyə istinad edərək vurğulayır.
O, “Azərbaycan 2030: Sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli Prioritetlər” sənədinə əsaslanaraq bildirir ki, sənəddə ali təhsil sisteminin keyfiyyətinin artırılması strateji hədəf kimi göstərilsə də, bu hədəflərin icrası hələ də kağız üzərində qalır. “Sənədlər çox gözəl yazılıb, lakin real nəticə yoxdur. Universitetlərin əksəriyyəti hələ də formal akkreditasiyalar, eyni mühazirə metodları və sıfır innovasiya ilə fəaliyyət göstərir. Bəzi universitetlərdə laboratoriyalar illərdir işləmir, tələbələr praktika adı ilə sadəcə kağız doldururlar.”
Təhsil eksperti Kamran Əsədov sitat gətirir: “Beynəlxalq səviyyədə rəqabətədavamlılıq yalnız diplomla ölçülmür. Bu, universitetin elmi məhsuldarlığı, məzunlarının əmək bazarındakı uğuru və akademik mühitin şəffaflığı ilə ölçülür. Təəssüf ki, Azərbaycanda bu göstəricilərin heç biri beynəlxalq səviyyəyə uyğun deyil.”
Rəqəmlər də bu tənqidi təsdiqləyir. “QS World University Rankings 2024” siyahısında Azərbaycan universitetlərinin heç biri ilk 1000-likdə yer almayıb. Yalnız ADA Universiteti Asiya reytinqlərinə daxil ola bilib, lakin o da elmi-tədqiqat göstəricilərinə görə dünya ortalamasının xeyli aşağısındadır. UNESCO-nun 2023-cü il hesabatına görə, inkişaf etmiş ölkələrdə ÜDM-in orta hesabla 2,4 faizi ali təhsilə yönəldildiyi halda, Azərbaycanda bu göstərici cəmi 0,8 faizdir. Bu, universitetlərin nə qədər zəif maliyyələşdiyini və elmi potensialın inkişafının niyə ləng getdiyini açıq göstərir.
Kamran Əsədov bildirir ki, “hazırkı maliyyə və idarəetmə modeli ilə universitetlərin qlobal rəqabətə çıxması qeyri-mümkündür. Təhsil müəssisələri iqtisadi müstəqilliyə malik deyil, bütün qərarlar mərkəzləşdirilmiş şəkildə qəbul olunur. Bu isə akademik muxtariyyət prinsipinə tam ziddir.”
Dünya təcrübəsinə baxdıqda isə fərq daha da aydın görünür. Məsələn, Finlandiyada universitetlərin idarəetməsi tam müstəqildir və onların büdcəsinin 40 faizini elmi layihələrdən əldə olunan gəlir təşkil edir. Cənubi Koreyada dövlət universitetlərinə verilən qrantların həcmi nəticə əsaslıdır: yəni universitetin beynəlxalq nəşrlərdəki elmi məqalələrinin sayı və keyfiyyəti maliyyələşmənin əsas meyarıdır. Azərbaycanda isə bu sistem yoxdur, universitetlərin gəliri əsasən təhsil haqqından asılıdır, bu da onları elmdən uzaqlaşdırır və kommersiya yönümlü təhsil müəssisələrinə çevirir.
Təhsil eksperti Kamran Əsədov qanunvericiliyə uyğun olaraq qeyd edir ki, “Ali təhsil haqqında” yeni qanunun qəbulunun uzadılması vəziyyəti daha da çətinləşdirir. “Mövcud qanun 2009-cu ildən qüvvədədir və artıq müasir tələblərə cavab vermir. Yeni reallıqlar, o cümlədən süni intellekt, distant təhsil, və rəqəmsal bacarıqlar kimi məsələlər qanunvericilikdə tam əksini tapmayıb.”
O əlavə edir ki, “Azərbaycan universitetləri bir-biri ilə rəqabət aparmır, sadəcə eyni problemləri yaşamaqda birləşirlər. Keyfiyyət yoxlanışı çox vaxt formal xarakter daşıyır, akkreditasiya prosesləri şəffaf deyil, tələbə məmnunluğu isə nəzərə alınmır.”
Əsədov həmçinin beynəlxalq müqayisələrə diqqət çəkir. “2024-cü ildə Türkiyənin 12 universiteti, Rusiyanın 10, Qazaxıstanın isə 5 universiteti beynəlxalq reytinqlərdə ilk 1000-likdə yer alıb. Azərbaycan isə bu baxımdan tam görünməzdir. Halbuki Qazaxıstan son 10 ildə ali təhsil sisteminə ÜDM-in 1,6 faizini yönəldərək universitetlərin elmi-tədqiqat potensialını ikiqat artırmağa nail olub.”
Kamran Əsədov sitat gətirir: “Bizdə universitetlərdə elmi araşdırma laboratoriyaları yox, inzibati otaqlar artırılır. Müəllimlərin orta aylıq əməkhaqqı 800-900 manat civarındadır, bu da onların elmi yaradıcılığa yönəlməsi üçün heç bir motivasiya yaratmır. Dünya təcrübəsində isə professorlar elmi nəticəyə görə mükafatlandırılır, bizdə isə dərs yükünə görə.”
Nəticə olaraq, Təhsil eksperti Kamran Əsədov vurğulayır ki, “əgər ali təhsil sistemi köklü islahatlardan keçməsə, Azərbaycan nəinki beynəlxalq səviyyədə rəqabətə girə bilməyəcək, hətta region ölkələrindən də geri qalmaq təhlükəsi ilə üzləşəcək.” Onun fikrincə, universitetlərə real muxtariyyət verilməli, elmi fəaliyyət kommersiyalaşdırılmalı, maliyyə dayanıqlığı təmin olunmalı və keyfiyyət təminatı müstəqil, şəffaf qurumlar tərəfindən həyata keçirilməlidir.
Kamran Əsədov kəskin şəkildə bildirir: “Əgər təhsili yalnız rəqəmlərlə idarə edirik, əsl inkişafdan danışmaq mümkün deyil. Rəqabətədavamlı ali təhsil yalnız güclü elm, azad düşüncə və şəffaf idarəetmə üzərində qurulanda mümkün olur.”
Bəhman Hüseynli