Orta məktəb şagirdlərinin bədii ədəbiyyata marağının azalması həm milli, həm də qlobal miqyasda ciddi narahatlıq doğuran məsələdir. Bugünkü şagirdlər virtual aləmdə zaman keçirməyə, sosial şəbəkələrdə vaxt sərf etməyə daha çox meyillidirlər. Nəticədə isə klassik və çağdaş bədii ədəbiyyata maraq azalır, oxu vərdişi formalaşmır. Təhsil eksperti Kamran Əsədov vurğulayır ki, bədii ədəbiyyat oxumayan şagirdlər nitq qabiliyyətində, təfəkkürdə, yazı bacarığında və ümumi intellektual inkişafda geri qalır: “Bədii ədəbiyyat uşağın yalnız söz ehtiyatını zənginləşdirmir, həm də empatiya hissini gücləndirir, insan və cəmiyyət münasibətlərini dərk etməyə kömək edir”.
Məktəblilərin bədii kitab oxumamasının əsas səbəblərindən biri də məktəb proqramında yer alan ədəbiyyat əsərlərinin müasir şagirdlərin maraq dairəsinə uyğun olmamasıdır. Bu kontekstdə Kamran Əsədov qeyd edir ki, “proqram əsərləri müasir dövrün uşağının düşüncə tərzinə, emosional dünyasına, sosial ehtiyaclarına uyğunlaşdırılmalıdır. Əks halda şagirdlər ədəbiyyatı yalnız qiymət almaq üçün oxuyur və tezliklə unudurlar”. Onun sözlərinə görə, məktəb yaşlı uşaqlar üçün Cəlil Məmmədquluzadənin “Poçt qutusu”, Mirzə Cəlilin “Danabaş kəndinin əhvalatları”, Abdulla Şaiqin “Tıq-tıq xanım”ı, Məmmədhüseyn Şəhriyarın “Heydərbabaya salam”, Elçin Əfəndiyevin “Mahmud və Məryəm” romanı, Anarın “Ağ qoşqa” hekayəsi kimi əsərlər həm dil, həm məzmun, həm də bədii dəyər baxımından oxucuda maraq oyada bilər.
Təhsil eksperti Kamran Əsədov bildirir ki, dünya təcrübəsində uşaqların kitab oxuması təkcə tədris vəsaitləri ilə deyil, həm də məktəbdənkənar təşviq mexanizmləri ilə gücləndirilir: “Məsələn, Finlandiyada hər şagirdin kitabxana kartı olur və kitab oxuma miqdarı üzrə xüsusi qiymətləndirmə aparılır. Yaponiyada ailə və məktəb birlikdə uşaqda oxu vərdişi formalaşdırır. İngiltərədə ‘Reading Challenge’ kimi layihələr uşaqları mükafatlandırmaqla oxuya təşviq edir”.
Statistik göstəricilər də vəziyyətin ciddiliyini ortaya qoyur. UNESCO-nun 2023-cü il hesabatına əsasən, Azərbaycan məktəblilərinin 60%-i ay ərzində bir dənə də olsun bədii kitab oxumur. Eyni dövrdə Estoniyada bu rəqəm 18%, Norveçdə isə 12% təşkil edir. Bu göstəricilər inkişaf etmiş ölkələrin oxu mədəniyyətinə nə qədər önəm verdiyini göstərir.
Ədəbiyyat oxumaq təkcə şagirdin dili öyrənməsi və yaxud ədəbiyyatdan yaxşı qiymət alması üçün vacib deyil. Bu, həm də insan kimi formalaşmaq, duyğularını ifadə etmək, düşünmək və düzgün qərar vermək bacarığını inkişaf etdirmək baxımından əvəzsizdir. Təhsil eksperti Kamran Əsədov sitat gətirir: “Cəmiyyətin düşünən, dərk edən, empatiya qura bilən fərdlərə ehtiyacı var. Bu keyfiyyətlər yalnız testlərlə, imtahanlarla yox, bədii ədəbiyyat vasitəsilə formalaşır”.
Yazıçıların həyat və yaradıcılığını öyrənmək də şagirdlər üçün çox faydalıdır. Məsələn, Cəlil Məmmədquluzadənin xalq üçün yandırdığı ədəbi çıraq, Sabirin ictimai tənqid gücü, Hüseyn Cavidin azadlıq və əxlaq idealları, Bəxtiyar Vahabzadənin vətənpərvərliyi bugünkü şagird üçün həm tarix dərsi, həm şəxsiyyət dərsidir. Kamran Əsədov qeyd edir ki, “bu yazıçıların həyat yolları ilə tanış olan uşaq yalnız ədəbiyyatı yox, insanı da öyrənir”.
Əlavə olaraq, dünya ədəbiyyatından da bəhrələnmək lazımdır. Məsələn, Antoine de Saint-Exupéry-nin “Balaca şahzadə” əsəri uşaqlara dostluq, sevgi və məsuliyyət anlayışlarını aşılayır. Mark Tvenin “Tom Soyyerin macəraları” və “Heklberri Finnin sərgüzəştləri” azadlıq və dürüstlük mövzusunu uşaq gözü ilə təqdim edir. Bu kimi əsərlər şagirdin düşüncə dünyasını genişləndirir.
Bütün bu amillər onu göstərir ki, məktəblilərin bədii kitab oxuması yalnız ədəbiyyat dərsi çərçivəsində deyil, həm də milli-mənəvi tərbiyə və şəxsiyyətin formalaşması baxımından zəruridir. Təhsil eksperti Kamran Əsədov sonda bildirir ki, “oxuyan cəmiyyət inkişaf edən cəmiyyətdir. Əgər biz təfəkkürlü, tənqidi düşünən, humanist və yaradıcı nəslin formalaşmasını istəyiriksə, uşaqlarımızı bədii ədəbiyyatla tanış etməyə indi başlamalıyıq”.
Bəhman Hüseynli