Universitet təhsili əsrlər boyu cəmiyyətin intellektual və iqtisadi inkişafında həlledici rol oynamışdır. Lakin müasir dövrdə bir çox universitet məzunları təhsillərini bitirdikdən sonra iş bazarına daxil olarkən ciddi bir problem ilə üzləşirlər: akademik biliklərin çoxluğu və praktik biliklərin azlığı. Tədrisin nəzəri əsaslara yönəlməsi nəticəsində tələbələr real iş həyatında lazım olan bacarıqların qazanılmasında çətinlik çəkirlər. Bu məqalədə mən, bu problemi təhlil edərək, xarici ölkələrin bu sahədə tətbiq etdiyi həll yollarını araşdıracağam.

Akademik və praktik biliklər arasında disbalans: Əsas problem nədir?

Universitetlər əsasən akademik biliklər verməklə tanınırlar. Tələbələr dərslərdə müxtəlif nəzəriyyələr, metodologiyalar və konseptlər öyrənir, lakin çox vaxt bu biliklərin real həyatda necə tətbiq olunacağını başa düşməkdə çətinlik çəkirlər. Nəticədə, məzunlar universiteti bitirdikdən sonra iş tapmaq və iş həyatında effektiv olmaq üçün yetərli hazırlığa malik olmurlar. Bu disbalans bir neçə sahədə özünü göstərir:

1. Teoriyaların praktiki biliklərlə əlaqələndirilməməsi: Tələbələr universitetdə dərin nəzəriyyələr və anlayışlar öyrənsələr də, bunların real iş yerlərində tətbiqi ilə bağlı təcrübə əldə etmirlər. Məsələn, biznes idarəçiliyi təhsili alan bir tələbə, müxtəlif idarəetmə nəzəriyyələrini yaxşı başa düşə bilər, amma real biznes proseslərini idarə etməklə bağlı praktik bilik və bacarıqlar məhdud qalır.
2. İş bazarının tələblərinə cavab verməyən təhsil sistemi: Bir çox universitetlərin tədris proqramları iş bazarının tələblərinə uyğunlaşmır. İşəgötürənlər tələbələrdən praktiki bacarıqlar, xüsusən də layihə idarəetməsi, komanda işi, texnoloji biliklər və kritik düşünmə kimi keyfiyyətlər gözləyir. Bu bacarıqlar akademik mühitdə kifayət qədər inkişaf etdirilmir.
3. Təcrübə və təcrübəli mütəxəssislərin çatışmazlığı: Universitetlərdə tədris əsasən akademik alimlər tərəfindən həyata keçirilir. Lakin iş həyatında praktik təcrübəsi olan mütəxəssislərin və praktikaların azlığı nəzəriyyənin praktika ilə birləşməsinə mane olur.

Xarici təcrübə: Praktik biliyin artırılmasına yönəlik həll yolları

Bir çox xarici ölkə universitetlərində bu problem fərqli yanaşmalarla həll edilməyə çalışılır. Onlar tədris proqramlarını praktik biliklərlə zənginləşdirərək tələbələrin real dünyada daha hazır olmalarını təmin edirlər. Bir neçə uğurlu xarici təcrübəni nəzərdən keçirək:

1. Almaniyanın “Dual Təhsil Sistemi”

Almaniya, tələbələrin təhsillərini həm universitetdə, həm də iş yerində keçmələrini təmin edən “dual təhsil sistemi” ilə məşhurdur. Bu sistemdə tələbələr həm nəzəri tədrisi universitetdə alır, həm də müəyyən vaxtlarda iş yerlərində praktiki təcrübə keçir. Bu yanaşma tələbələrin nəzəri biliklərini real iş mühitində tətbiq etməsinə, eyni zamanda da iş həyatına hazırlıqlı olmalarına şərait yaradır. Tələbələr bu sistem vasitəsilə öz sahələrində professional təcrübə qazanır və məzun olduqdan sonra iş tapmaqda daha uğurlu olurlar.

2. ABŞ-ın Praktika Proqramları və İnternşipləri

ABŞ universitetləri praktika proqramlarına böyük əhəmiyyət verirlər. İnternşip (internship) proqramları tələbələr üçün iş yerlərində təcrübə keçmək imkanı yaradır. Bu proqramlar vasitəsilə tələbələr həm nəzəri biliklərini iş yerlərində tətbiq edirlər, həm də peşəkar şəbəkələr qururlar. Bəzi universitetlərdə praktika keçmək məcburi tələb olaraq qoyulur. Bu yanaşma tələbələrin iş həyatına hazırlığını artırır və onlara gələcəkdə iş tapmaqda kömək edir.

3. Skandinaviyada Problem Mərkəzli Təhsil

Danimarka və Finlandiya kimi Skandinaviya ölkələrində təhsil əsasən problem mərkəzli yanaşma ilə həyata keçirilir. Tələbələr real dünya problemlərini həll etməklə bağlı layihələrdə iştirak edir və nəzəri biliklərini praktiki problemlərin həllinə tətbiq edirlər. Bu, tələbələrə tənqidi düşünmə, problem həll etmə və komanda işi bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün imkan yaradır. Universitet və sənaye arasında sıx əməkdaşlıq bu təcrübəni daha da gücləndirir.

4. Böyük Britaniyada İşə inteqrasiya olunmuş təhsil

Böyük Britaniya universitetləri tədris proqramlarına iş təcrübəsi daxil edərək işə inteqrasiya olunmuş təhsil modelini tətbiq edirlər. Bu modeldə tələbələr öz ixtisas sahələrinə uyğun iş yerlərində təcrübə keçir və bu praktiki bilikləri təhsillərinin bir hissəsi kimi qəbul edirlər. Belə proqramlar vasitəsilə tələbələr iş mühitində çalışarkən universitetdən akademik kreditlər də qazanırlar.

Təkliflər: Azərbaycanın təhsil sistemində bu təcrübələr necə tətbiq oluna bilər?

Azərbaycan universitetlərinin də xarici təcrübədən faydalanaraq praktik biliyin artırılması istiqamətində müəyyən dəyişikliklər etməsi vacibdir. Bu prosesdə bir neçə təklif irəli sürülə bilər:

1. Dual təhsil sisteminin tətbiqi: Azərbaycan universitetləri və sənaye müəssisələri arasında əməkdaşlıq möhkəmləndirilməlidir. Tələbələrin təhsil dövründə iş yerlərində təcrübə keçməsinə imkan verən proqramlar yaradılmalıdır.
2. Müəcburi praktika proqramlarının genişləndirilməsi: Tələbələr üçün iş təcrübəsi proqramlarının məcburi tədris proqramına daxil edilməsi praktik bacarıqların inkişafına ciddi töhfə verəcəkdir.
3. Real dünya problemlərinə əsaslanan layihələr: Universitetlər problem mərkəzli tədris metodlarını tətbiq edərək tələbələrin nəzəri biliklərini praktiki vəziyyətlərə tətbiq etmələrinə imkan yaratmalıdırlar.
4. Mütəxəssislərin və sənaye nümayəndələrinin tədrisə cəlb olunması: Tədris prosesinə real iş təcrübəsinə malik mütəxəssislərin cəlb edilməsi tələbələrə iş dünyasının tələbləri ilə tanış olmaqda kömək edəcəkdir.

Universitet təhsilində akademik və praktik biliklər arasında yaranan disbalans müasir təhsil sistemində ciddi bir problemdir. Bu problemin həlli üçün xarici ölkələrin təcrübəsindən öyrənmək və universitetlərdə praktik biliklərin artırılmasına yönəlmiş proqramların tətbiq edilməsi vacibdir. Azərbaycan təhsil sistemi də bu istiqamətdə addımlar ataraq tələbələri iş dünyasına daha hazırlıqlı edə bilər. Beləliklə, tələbələrin universitetdən iş bazarına keçidi daha səmərəli və uğurlu olacaqdır.

Bəhman Hüseynli, Müstəqil Təhsil Tədqiqatçısı