Azərbaycan təhsilində hələ də mövcud olan sovet dövrünə aid bəzi elementlər və onların müasir təhsil sisteminə təsiri geniş müzakirə olunur. Sovet təhsil modeli ciddi strukturlaşdırılmış, mərkəzləşdirilmiş və ideologiyaya əsaslanan bir sistem idi. Bu modelin bir çox xüsusiyyətləri müstəqillik dövründə təhsil islahatları ilə dəyişdirilsə də, bəzi qalıqlar hələ də mövcuddur və təhsilin müxtəlif aspektlərinə təsir göstərir. Gəlin, təhsildə hələ də mövcud olan sovet qalıqlarını araşdıraq.

1. Mərkəzləşdirilmiş İdarəetmə Sistemi

• Sovet Dövrü: Sovet təhsil sistemi tamamilə mərkəzləşdirilmiş şəkildə idarə olunurdu. Təhsil siyasəti, proqramlar və dərsliklər mərkəzi hökumət tərəfindən müəyyənləşdirilir və bütün ölkə üzrə tətbiq olunurdu.
• Hazırkı Vəziyyət: Bu yanaşma müasir təhsil sistemimizdə də müəyyən dərəcədə özünü göstərir. Təhsilin idarə olunması mərkəzi səviyyədə həyata keçirilir və məktəblərin, universitetlərin qərar qəbul etmə imkanları məhduddur. Təhsil müəssisələri hələ də böyük ölçüdə mərkəzdən gələn göstərişlərə əsasən fəaliyyət göstərir, bu isə innovasiyalar və lokal ehtiyaclara cavab verən dəyişikliklərə mane ola bilər.

2. Quru və Sxematik Tədris Metodları

• Sovet Dövrü: Sovet təhsili əzbərçiliyə, faktların və məlumatların sadə təqdim edilməsinə üstünlük verirdi. Şagirdlərdən əsasən nəzəri bilikləri əzbərləmək tələb olunurdu, tənqidi düşüncə və yaradıcı yanaşmalar isə zəif inkişaf etdirilirdi.
• Hazırkı Vəziyyət: Əzbərçilik, quru və struktursuz tədris metodları müasir təhsil sistemində də qismən davam edir. Şagirdlərin düşünmə bacarıqlarını inkişaf etdirməkdən çox, faktları əzbərləməyə yönəlmiş yanaşmalar hələ də geniş yayılıb. Təhsil proqramları çox vaxt nəzəri biliklərə yönəlir, praktiki təlim və yaradıcı yanaşma isə arxa planda qalır.

3. Avtoritar Müəllim Rolu

• Sovet Dövrü: Sovet təhsil sistemində müəllimlər avtoritar fiqur kimi çıxış edirdilər. Şagirdlərin sual verməsi və ya dərs prosesində fəal iştirak etməsi həvəsləndirilmirdi, müəllimlər əsas bilik daşıyıcısı kimi qəbul edilirdi və onlar tək istiqamətli təlim prosesini aparırdılar.
• Hazırkı Vəziyyət: Müəllimlərin avtoritar rolu və təkcə bilik mənbəyi kimi çıxış etməsi bəzi məktəblərdə hələ də davam edir. Müasir təhsil metodları tələbələrə daha çox müstəqillik və düşüncə azadlığı verməli olduğu halda, bəzi müəllimlər hələ də ənənəvi avtoritar yanaşmanı saxlayır.

4. Dərslik və Tədris Proqramlarının Monopoliyası

• Sovet Dövrü: Sovet təhsil sistemində dərsliklər və tədris materialları mərkəzləşdirilmiş şəkildə hazırlanırdı və fərqli yanaşmalara yer verilmirdi. Hamı üçün eyni standart dərsliklər və proqramlar tətbiq edilirdi.
• Hazırkı Vəziyyət: Hərçənd ki, müasir dövrdə dərsliklər müxtəlifləşsə də, tədris proqramlarının hazırlanmasında yenə də mərkəzləşmiş və bəzən monoton yanaşma qalmaqdadır. Təhsil proqramlarında daha çox fərqli yanaşmalara, alternativ tədris metodlarına ehtiyac var, lakin bu sahədə islahatlar hələ tam tətbiq edilməyib.

5. İdeoloji Yanaşma və Tənqidi Düşüncənin Zəifliyi

• Sovet Dövrü: Təhsil sistemində ideologiya mərkəz nöqtədə idi. Bütün tədris materialları sosializm və kommunist ideologiyasına uyğun olaraq tərtib olunurdu. Tənqidi düşüncə çox vaxt təhlükə kimi qəbul edilirdi və fərqli fikirlərə yer verilmirdi.
• Hazırkı Vəziyyət: Müasir təhsildə artıq ideologiyaya bağlılıq yoxdur, lakin tənqidi düşüncə və açıq müzakirə mədəniyyəti hələ də kifayət qədər inkişaf etməyib. Şagirdlər daha çox hazır bilikləri qəbul etməyə yönləndirilir, müstəqil araşdırma və fərqli fikirlərin ifadəsi isə hələ də lazımi səviyyədə təşviq edilmir.

6. Təhsilin İctimai Statusu

• Sovet Dövrü: Təhsil sovet dövründə cəmiyyət üçün çox vacib sosial yüksəliş vasitəsi kimi qəbul olunurdu. Təhsil diplomu böyük əhəmiyyət kəsb edirdi və sosial nüfuzun göstəricisi idi.
• Hazırkı Vəziyyət: Təhsil diplomlarına hələ də çox böyük dəyər verilir. Cəmiyyətimizdə təhsil müəyyən sosial statusu təmin edən vasitə kimi qəbul olunur. Lakin təhsil sistemi çox vaxt kəmiyyətə – diplom almağa fokuslanır, keyfiyyətli biliklər və bacarıqların əldə olunması arxa planda qalır.

Azərbaycan təhsilində sovet qalıqları tamamilə aradan qaldırılmayıb və müasir təhsilin inkişafına müəyyən çətinliklər yaradır. Bu qalıqların bəziləri təhsil prosesinin mərkəzləşdirilməsi, avtoritar müəllim rolu və əzbərçilik kimi aspektlərdə özünü göstərir. Təhsil sistemimizin müasirləşdirilməsi və bu qalıqların aradan qaldırılması üçün davamlı islahatlara və daha çox innovativ təlim metodlarına ehtiyac var. Sovet təhsilinin bəzi müsbət cəhətləri olsa da, müasir təhsilin qlobal tələblərinə uyğun olaraq yeni yanaşmalara üstünlük verilməlidir.

Bəhman Hüseyn