Təbliğat nəzəriyyəsində ictimaiyyətin şüuruna, fikrinə köklü təsir edən üç növ: Ağ, boz və qara olmaqla təbliğatçı niyyətinin kommunikasiya forması mövcuddur.
Atalarımızın "El ağzında bir sözün yüz rəngi var" - məsəli kimi, piarın da üç rəng fonunda bilinməyən bəlkə də yüz (?) rəngi var. Biz bunlardan üçü haqqında az-çox məlumat verməyə çalışacağıq.
Ağ təbliğat - siyasi məqsədlərə çatmaq üçün faktların təhrif edilməsinə imkan vermir.
Boz təbliğat - bu cür təhriflərə yol verir, lakin böyük ölçüdə deyil.
Qara (Çernaya) təbliğat - vəzifələrini yerinə yetirmək üçün reallığı tamamilə təhrif etməyə imkan verir. Nə qədər həyasız təbliğat aparılsa, onun tamaşaçılara təsiri bir o qədər güclüdür.
Göründüyü kimi, qara təbliğat ən güclüdür, çünki o, faktlara sadiq qalmaq ehtiyacı ilə məhdudlaşmır.
Moskva Dövlət Universitetində gizlilik şəraitində bizə hərbi xüsusi təbliğat - dezinformasiya və şüurun manipulyasiyası ilə düşmən sıralarında nifaq salmaq sənəti öyrədilirdi. Bu zaman qara təbliğat düşmənin beynini "partlatmaq" üçün istifadə edilən təsirli bir "silah" sayılırdı.
"Çürük siyənək" üsulu, "Tərs çevrilmiş piramida" üsulu, "Böyük yalan" üsulu. Gebbels tərəfindən yaradılmış "40-dan 60-a" prinsipi.
Biz həm də bütün bu xüsusi təbliğat üsul və üsullarını bilirik, sadəcə olaraq bunu dərk etmirik, güman etdiyimiz kimi. Baxın, vaxtilə Jurnalistika fakültəsinin hərbi kafedrasında düşmən əsgərlərinə qarşı döyüş xüsusi təbliğat texnikasından istifadə etməyi öyrədirdilər. Bu gün bu texnikalar mülki şəxslərə qarşı istifadə olunur: mənə, sənə, bizə qarşı. Xüsusi təbliğatın sizə hər gün təsir etmək üçün onlarla effektiv yolu var. Ancaq özümüzü qorumaq üçün bilməli olduğumuz ən çox yayılmış 4 əsas məqam var.
▪️"Çürük siyənək" üsulu ilə başlayaq: Mexanizm belə işləyir. Tamamilə saxta ittiham seçilir, onun mümkün qədər çirkli və qalmaqallı olması vacibdir. Belə olan halda o, yaxşı işləyir. Məsələn, xırda oğurluq, uşaqlardan və ya qətldən, korrupsiya, daha yaxşısı tamah üzündən baş verən hansısa bir hadisə və s. Bu metodun məqsədi belə bir ittihamı sübut etmək deyil, onun geniş, ictimai müzakirəsinə səbəb olmaqdır. İnsan psixikası elə qurulub ki, ittiham ictimai müzakirə predmetinə çevrilən kimi onun “tərəfdarları”, “opponentləri”, “ekspertlər” və "quduz “ittihamçılar”, habelə alovlu “müdafiəçiləri” çıxış edirlər. Şübhəli ortaya çıxması qaçılmazdır. Amma fikirlərindən asılı olmayaraq, bütün müzakirə iştirakçıları təqsirləndirilən şəxsin adını çirkin və qalmaqallı ittihamla birlikdə təkrar-təkrar tələffüz edir, bununla da “çürük siyənəyi” getdikcə “paltarına” sürtürlər, nəhayət ki, bu “qoxu” onu hər yerdə izləməyə başlayır və adı hallananda “öldürülüb və ya oğurlanıb, aldadılıb və ya hələ də yox” sualı əsas yaranır. Bu metodun klassik istifadələrindən biri faşist və ya nasist ideologiyasına mənsub olmaqda ittiham etməkdir. Həmin şəxsin nasist olub-olmaması deyil, müzakirənin özü hər halda təqsirləndirilən şəxsə o dərəcədə güzəştə gedir ki, bu üsuldan istifadənin təbliğat vəzifələrini həyata keçirmiş hesab etmək olar.
▪️"Böyük yalan" üsulu ilə davam edək: Bu üsul əvvəlkinə bir qədər bənzəsə də, lakin fərqli işləyir. Onun mahiyyəti tamaşaçılara o qədər qlobal və həyasız bir yalanı maksimum dərəcədə inamla təqdim etməkdir ki, belə bir şey haqqında yalan danışa biləcəyinə inanmaq demək olar ki, mümkün deyil. Burada hiylə saxta məlumatdan istifadə edərək şok effekti yaratmaq, oxucuda, dinləyicidə və ya tamaşaçıda güclü qorxu yaratmaqdan ibarətdir ki, bu da hər hansı məntiq və ağıl arqumentlərinə zidd olaraq onun fikirlərini müəyyən edəcək. Bu metodun klassik istifadəsi müxtəlif növ dəhşətli təhdidlərin və ya düşmənin iyrənc planlarının saxta təsvirləridir. Bu metodun tətbiqinə mükəmməl nümunə İraqın ABŞ qoşunları tərəfindən işğalına səbəb olan kütləvi qırğın silahları hazırladığına dair saxta ittihamdır. Məsələn, düşmən tərəfindən bakteriya silahının inkişafı və ya müqavimət göstərə bilməyən gizli, güclü bir düşməndən gələn qlobal təhlükə haqqında mesajlar da yaxşı işləyir. Bu üsul çox təsirli ola bilər, lakin nisbətən uzunmüddətli perspektivdə “Mütləq sübut” üsulu daha da etibarlı nəticə verir.
▪️"Mütləq dəlil" üsulu barədə: Onun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, sübut etmək əvəzinə, sadəcə olaraq, auditoriyanı inandırmaq, istədiyiniz şeyi sistemli, tamamilə aşkar, aydın şəkildə təqdim etməkdən ibarətdir. Buna görə də əhalinin böyük əksəriyyəti tərəfindən qeyd-şərtsiz dəstəklənir. Xarici sadəliyinə baxmayaraq, bu üsul inanılmaz dərəcədə təsirli olur, çünki insan psixikası avtomatik olaraq əksəriyyətin fikrinə reaksiya verir və ona qoşulmağa çalışır. Yalnız xatırlamaq vacibdir ki, çoxluq mütləq üstünlük təşkil etməlidir və onun dəstəyi mütləq və qeyd-şərtsiz olmalıdır, əks halda qoşulma effekti arzulanan nəticə verməyəcək. “Mütləq dəlil”dən istifadə etməyin klassik və çox yayılmış üsullarından biri, məsələn, müəyyən bir məsələ üzrə mütləq ictimai birliyi nümayiş etdirən müxtəlif növ sosioloji sorğuların nəticələrinin dərc edilməsidir. Qara təbliğat üsulları təbii ki, bu xəbərlərin reallıqla hər hansı əlaqəsinin olmasını tələb etmir.
Və nəhayət:
▪️"Bilinməyən Qəhrəman" üsulu: Biz bu metodun tətbiqlərinə o qədər tez-tez rast gəlirik ki, praktiki olaraq onlara fikir vermirik. Bu arada, “Naməlum qəhrəmanın metodu” xüsusi təbliğatın ən qədim və eyni zamanda ən təsirli üsullarından biridir. Adına uyğun olaraq, bu metodun mahiyyəti öz qoşunlarının hərəkətlərini yalançı tərənnüm etməkdir. Bütün xarici bayağılıqlarla bu üsul ən dərin köklərə malikdir. Fakt budur ki, istənilən müharibə qəddar, dəhşətli, qeyri-insani və mənasızdır və buna görə də həmişə defolt olaraq müharibə insan psixikasının böyük müqavimətinə səbəb olur. Bu müqavimət insanın özünə və yaxınlarına olan qorxusu ilə daha da güclənir. İnsan psixikasının bu güclü müqavimətə qarşı çıxa bilən yeganə hissəsi var. Bu, emosional komponentdir. Ona görə də işğalçı ordular yoxdur, yalnız azad edən ordular var. Bu səbəbdən işğalçı ordular yoxdur, yalnız xilaskar ordular var. Müharibə ideyasına qarşı təbii müqaviməti məğlub etməyin yeganə yolu, onda yüksək mənəvi dəyərlər uğrunda mübarizə illüziyasını yaratmaqdır: ən azından ədalət uğrunda, baş verənlərin qəddarlığına və qeyri-insaniliyinə haqq qazandıran bəlada olanların xilası... üçün və s.
Bu üsul təəccüblü, özünəməxsus bir xüsusiyyətə malikdir. Əsrlər boyu müxtəlif müharibələrdə müxtəlif ölkələr tərəfindən dəfələrlə istifadə edilmişdir, lakin buna baxmayaraq, təsiri heç də zəifləmir və bu gün də bu üsul tam olaraq eyni dərəcədə istifadə olunmağa davam edir, onilliklər əvvəl olduğu kimi.
Əslində, onlar bizə il boyu dərs deyirdilər, bu barədə məlumatımız da müfəssəldir. Xüsusi təbliğat üsullarının siyahısı da kifayət qədər böyükdür. Ancaq vacib olan, bu deyil, məhz aşağıda qeyd edilənlərdi. Baxın, hərbi xüsusi təbliğatın bütün üsullarının bir ümumi məqsədi var. Düşmən ordusunun sıralarına daxili nifaq, qarşılıqlı nifrət və bir-birinə qarşı inamsızlıq yaratmaqla onu zəiflətməkdən ibarətdir. Bu gün bu üsullar düşmən əsgərlərinə qarşı deyil, dinc əhaliyə qarşı istifadə olunur. Və əldə etdikləri nəticə də, məhz nail olmaq istədikləri sonluqla baş-başadır. Belə olduğu halda, yalnız qarşılıqlı nifrət, daxili çəkişmə düşmən ordusunda deyil, öz ailələrimizdə də yaranır. Nəticədə hərbi xüsusi təbliğat düşmən əsgərlərinə qarşı deyil, öz əhalisinə qarşı daha effektiv işləyir. Yəqin ona görədir ki, düşmən əsgərlərindən fərqli olaraq, mülki insanlar özlərini müdafiə edə bilmirlər. Sadəcə diqqət yetirin ki, son vaxtlar mühitimizdə nə qədər münaqişələr, çəkişmələr, siyasi motivlərlə qarşılıqlı təhqirlər yaranıb, nə dediyimi başa düşəcəksiniz. Qara təbliğata qarşı durmağın ən yaxşı yolu onun fəaliyyətinin konkret üsullarını ayırd etməyi öyrənməkdir. Bu cür üsullar hədsiz çoxdur. Xüsusi təbliğatın təsirindən mütləq müdafiə nifrət və qarşılıqlı nifaq yaradan istənilən informasiyaya müqavimət göstərməkdir. Yadda saxlamaq çox vacibdir ki, çətin, təhlükəli şəraitdə ailəniz, dostlarınız, ətrafınızdakı insanlar sizə kömək edəcək, dəstək olacaqlar, sizi xilas edəcəklər. Sizi bəladan xilas edəcəklər və hər gün sizi sevən və sevdiyiniz insanlarla mübahisə və münaqişələr üçün sizə yeni səbəblər verən ekrandan insanlara deyil, sizə, yaxınlarınıza kömək edəcəklər.
Sadə sözlər var ki, onlar xüsusi təbliğat üsullarının istənilən təsirinə əsl və mütləq antidotdur: "İNSANLAR İDEYALARDAN DAHA ƏHƏMİYYƏTLİDİR" Və bu çətin günlərdə bu sözləri böyük hərflərlə, tez-tez görə biləcəyiniz yerdə yazmaq yaxşıdır. Sadəcə unutmayaq deyə, axı insan unutqandır...
Sovet propaqandası bu gün Rus piarı ilə əvəz olunub. Məqsəd isə göy üzündəki gün kimi aydındır: xalqda Qərb dünyasına qarşı nifrət oyatmaq.
Hazırda dünyada min bir üsulla təşviqat və təbliğat kompaniyaları qızğın şəkil alıb, siyasi rəqabət isə yüksək səviyyədə özünü göstərir. Piar anlayışı təbii məqamından gen düşüb. Bütün mənfi halları maqnit kimi özünə çəkərək zəngin bir semantika qazanıb. Bu ifadə ən zəhərli ilantək gizli şəkildə sürünür, bəzən açıq-aşkar öz hədəfini, şikarını məhv edir. İlandan fərqli olaraq, piarın ağına da, qarasına da, bozuna da min lənət...
Bizdə isə bu anlayışa şər, böhtan, iftira deyirlər.
Təbliğat maşınının yaydığı qara tüstü dərin düşüncə tərzi olmayan kütlənin, çoxluğun gözləri önünə sədd çəkir, beyinləri və qəlbləri zəhərləyir.
Buradaca bir məqama diqqət yetirmək zəruriyyəti yaranır. Ötən gün Rusiya Silahlı Qüvvələrinin Radiasiya, Kimyəvi və Bioloji Mühafizə Qoşunlarının rəisi general-leytenant İqor Kirillov ölkə ictimaiyyətinə: "Ukrayna ərazisində 30-dan çox bioloji laboratoriyadan ibarət şəbəkə formalaşıb ki, bunları da tədqiqat və sanitar-epidemioloji laboratoriyalara bölmək olar" - deyə, ictimaiyyətə, eləcə də dünyaya xəbər verir. Bu, "feyk nyus", qara piar, sadə desək, törədilmiş bəşəri hadisəyə "xəbər" "donu" geyindirməkdir. Çünki xəbərin istinad nöqtəsi, dəlili, sübutu yoxdur.
Digər bir məqama da nəzər salaq, yaddaşımızı "oyadıb" dünənə kiçik bir tarixi ekskursiya edək. Beləki 2014-cü ildə Rusiya-Ukrayna qarşıdurmasından sonra Ukraynanın şərqindəki Donetsk və Luqansk vilayətlərinin müəyyən ərazilərinə nəzarət edən rusiyapərəst separatçılar bu ərazilərdə birtərəfli qaydada iki "respublika" elan etmişdilər. Bunlardan biri qondarma “donetsk xalq respublikası”nın separatçı rəhbəri Denis Puşilin hələ ötən il öz çıxışında deyir: “Heç kim zəmanət verə bilməz ki, Ukrayna Donbasda kimyəvi silahdan istifadə etməyəcək”. Atalar demişkən: “Görünən dağa nə bələdçi". Artıq hər şey göz önündədir. Demək bu hadisələr bir günün işi deyil, illərə dayalı olan qeyri-dolğun piarın gücü imiş. Təbliğat maşınının matoru illər öncədən dayanmadan işləmiş, təkərləri də xeyli zamandır yol qət edirmiş. Bu qədər insan tələfatı, şəhərlərin xarabalığa çevrilməsi də təbliğat maşınının mənzil başına yetişdiyinin əyani sübutudur.
Vaxtilə ABŞ siyasi realizm məktəbini yaradanlarından biri olan H.Morgentau İngiltərənin xarici siyasətini xarakterizə edərək demişdi: "İngilis xalqının nə dostu, nə də düşməni var, ingilis xalqının mənafeyi var". Bu fikir təbəddülatlı dünyamızla tam ayaqlaşır. Lakin öz milli mənafeyini qoruyan xalq, dövlət, həmçinin də digər xalqların, dövlətlərin milli maraqlarına, mənafeyinə hörmətlə yanaşmalıdır. Konfutsinin kəlamı burada tam yerinə düşür, "özünə rəva görmədiyini başqasına da rəva görmə". Bu gün dünyada baş verən hadisələrin fonunda görürük ki, dövlətlər nəinki digər dövlətlərin, hətta öz vətəndaşlarının da istəyinə, sağlam düşüncəsinə apardıqları qara, ağ və boz piar təbliğatı ilə qarşı çıxırlar. Bu gün 70 ildən artıq eyni ittifaq altında yaşayan iki dövlət aparılan qara piarın köləsinə çevrilib.
Piar öz qara, ağ və boz işini radio, televiziya və internet vasitəsilə hər an həyata keçirir. İnformasiya əsrində piarın çoxsaylı "qurbanları" kompyuter, planşet və telefon istifadəçiləridir. Bilirik ki, psixologiyada "kompyuter metaforu" adlanan termin vardır. Atalarımızın "Yalan ayaq tutar, ancaq yeriməz" ifadəsi burada öz funksionallığını itirir. Texnologiyanın üstünlüklərindən istifadə edən işbazlar, piarsevdalılar, şər qüvvələr, iblis kəslər insan psixikasına yalanla nüfuz edirlər. Kütlə beyinlərini özlərinin emalatxanasına çevirmiş olurlar. Hələ o zaman Platon deyirdi ki, "düşüncədən məhrum olan qeyri-sağlam beyin, daxildən, öz-özünə deyil, kənardan, yazıya, əksər işarələrə etibar edəcəkdir, yəni təslim olub, inanacaqdır".
Zaur Babayev,
BDU-nun Jurnalistika fakültəsinin dosenti, Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru.