Kulis.az ingilis yazar Con Boynton Pristlinin “Mənim vaxtım vardı” essesini təqdim edir.

Bu sərlövhəni iki səbəbdən seçmişəm. Birinci səbəb: son otuz ildə yüzlərlə insanlar mənə deyirdilər ki, onlar yaxşı roman, pyes, oçerklər yazmaq iqtidarında olublar, lakin buna guya vaxt tapa bilməyiblər. Neynəyək, mənim isə həmişə vaxtım olub və bundan belə də olacaq.

İkinci səbəbin kökləri isə daha dərindir. Çox vaxt bizə elə gəlir ki, zəmanədən kənarda yaşayırıq və dayanıb uzaqlardan ona təəccüblə nəzər yetiririk. Reallıqda isə bizim az və ya çox olanımız yalnız bunlardan ibarətdir. Özümüzü kimə oxşatsaq belə (məsələn, ölməz düha sahibinə, qısa müddətə buraya sürgünə göndərilənlərə, yaxud da danışan sürünənlərə, ağıl və dərrakəyə görə meymunlardan fərqlənənlərə və bəşəri qarmaqarışıqlıqları, ümidsizlikləri hansısa başqa bir planetə köçürməyə, demək olar ki, hazır olanlara) yer üzündə olan-qalan nəyimiz varsa, o da vaxtımızdır. Bizim hər birimiz üçün neçə gün, neçə saat, neçə dəqiqə sonra gün işığı həmişəlik sönəcək və uğur qazanmağın şansı itib gedəcək. Əgər kompüterə lazımi məlumatları daxil etsək, o, birbaşa bunun nə vaxt baş verəcəyini bildirəcək. Çox vaxt biz əlimizdəki işi saxlayaraq fikirləşirik ki, buna sonra vaxt taparıq. Amma vaxtdan ayrı olmadığımızın fərqinə isə qətiyyən varmırıq.

Kainatın intəhasız ənginliklərində yol azan insan daim nəyəsə ümid bəsləyir, nəyinsə arzusunda olur. Amma onun cəsarətli istehza hissi bu ümidlərdən və arzulardan daha əfzəldir. Burada, bu torpaqda amin turşularından istehzalı spirt hazırlamağa öyrəşiblər. Və qoy altmış beş yaşlı ingilis yazıçısına bu xüsusi növ alkoqola (mən onu ağıllı viski də adlandırardım) meylliliyini günah saymasınlar. Mən Şotlandiya, İrlandiya deyil, məhz ingilis yazıçısı dedim. Çünki İngiltərədə yazıçıya şübhə ilə baxırlar. Bir qisim adamlar üçün bu, həmişə çalışan, harasa üz salan və yalnız çubuqlar altında işləməyi bacaran insan, digərləri üçün şübhəli tip, üçün dördə nisbətinə şeytan, dördün birə nisbətinə qara sehrbazdır. Mən ona altmış beş yaş verdim, çünki özüm də bu yaşdayam. Əlbəttə, daha gənc deyiləm, amma səksən yaşlı müdrik ağsaqqal da deyiləm. Mən olsa-olsa uzun müddətdən bəri dünyanı gəzib dolaşan sadə, yaşlı, bezdirici bir insanam. Odur ki, özümə daha bir istehza dolu qədəh sifariş verəcəyəm. Səfər öncəsi bunun heç bir ziyanı olmaz.

Bir müddət əvvəl “Ədəbiyyat və Qərb adamı” adlı böyük həcmli kitabımı çap etdirdim. Deyim ki, bu kitab böyük əzab bahasına mənə başa gəlmişdi. Şikayət edə bilmərəm, çünki kitab dövrü mətbuat tərəfindən çox yaxşı qarşılanmışdı.

Amma qırx il öncə, Kembricdə oxuduğum vaxt, yerli naşirlərin dəstəyi ilə “Şən xəritə” adlı xırda bir kitabçam çap olunmuşdu. Təsəvvür edin ki, bu kitab məziyyətinə görə də olmasa, qısalığına görə daha yaxşı qarşılanmışdı. Onun barəsində tanınmış tənqidçilər, o cümlədən Edmund Qoss xoş sözlər yazmışdılar. Ümumilikdə isə kitab mətbuatda hər gənc müəllifə nəsib olmayan böyük əks-səda doğurmuşdu. Elə birinci mizandan güllə düz nişangaha dəymişdi. Oyunda udmuş adam kimi iki əlli pulları qamarlamağa hazır idim. Mən şöhrətin ya da ona oxşar hansısa işarənin yolunu gözləyir, eləcə də tamaşaçı marağının gurultusuna, kitabın yenidən nəşrinə ümid bəsləyirdim. Amma bunların heç biri olmadı. (Əl parçası boyda birinci kitabımın satışının başa çatmasından isə bir neçə il keçdi). Beləliklə, karyeram əsl uğursuzluqdan başlamış oldu.

Bilmirəm bunu necə izah edim, nə səbəbdən indiyədək hər şeyə şübhə ilə yanaşıram, öz xoşbəxt taleyimdən heç vaxt razı qaldığımı büruzə vermirəm, daim sifətimi narazı adamlar kimi turşuduram. Az qala kimsə qayıdıb deyəcək: “Sizin qeyri-adi müvəffəqiyyətiniz”. Mən isə bu cür təmtəraqlı, gəlişigözəl teatral sözlərə həmişə nifrət etmişəm. Belə tərifedici ifadələr bir qayda olaraq hər premyeradan sonra ünvanıma göndərilmiş təbrik teleqramlarında öz əksini tapırdı.

Jurnalistlər, adətən, müvəffəqiyyət barəsində məndən soruşarkən, elə bil nəsə tamamilə konkret və maddi bir şeydən, məsələn, yük maşını boyda bir tikə şokoladdan danışırlar. Bizim dövrümüzdə yazıçı özünün hansısa əsərinin müvəffəqiyyəti və ya uğursuzluğu barədə fikirləşə bilər. Amma o, heç vaxt, əgər ictimai görüş dairəsi olmayan və şəxsi mənafeyi ilə yaşayan adamdırsa, müvəffəqiyyət qazanmaq nöqteyi-nəzərindən öz həyatı və yaradıcılığı haqqında düşünmür.

Beləliklə, “Şən xəritə” kitabımın çapından sonra mən hələ Kembricdə idim. Keçmiş hərbi qulluqçu kimi təqaüd alsam da, bu, mənə kifayət etmirdi. Ona görə də qazanc dalınca getməyə qərar verdim: əsərlər yazımaqla yanaşı, dərs verir, mühazirə oxuyur, bunun hesabına bir-iki gineya (ingilis qızıl sikkəsi – tərc.) alırdım. İkinci ilin sonlarında, təqaüdün almasına bir az qalmış mən evlənərək hər cür vəzifələrlə yüklənmiş ailənin başçısı oldum. Bu vaxt artıq 27 yaşım vardı – bu qədər vaxtı orduda itirmişdim.

Mənə təqaüd verməkdə davam edirdilər, odur ki, üçüncü ilə Kembricdə qalmaqla tədqiqat üçün mövzu seçdim: necə dolanmalı, güc-bəla ilə keçinməli. Bəs sonrası necə olsun? Doğrudur, xaricə gedib müəllimlik etməyə imkanım vardı. Amma mənim üçün qaranlıq qalmışdı: “Tayms”ın səhifələrində valyutası heç vaxt yer almayan gedəcəyim həmin kiçik və uzaq ölkələrdə mənə nə qədər əmək haqqı verəcəklər. Belə olan təqdirdə peşə hazırlığı kurslarında mühazirəçi kimi çalışmağa qərar verdim. Sınaq mühazirəni kursların direktoru üçün oxudum. Görünür, mühazirə direktorun xoşuna gəlmişdi və gözləmədiyim halda işə qəbul olundum. Tezliklə mənə bildirdilər ki, artıq payızdan mühazirəçi işinə başlaya bilərəm. Bunun üçün isə Şimali Devonşirdə geniş bir rayon ayırdılar. Amma yay semestri hələ qurtarmamış mən daimi iş yeri haqqında bütün fikirləri başımdan çıxartdım. Doğrudur, mənim bu hərəkətim Bredfordda evdəkilər tərəfindən narazılıqla qarşılandı. Bununla belə, mən Londona gedib müstəqil sənətkar olmağa qərar verdim. Mənim arvadım vardı, tezliklə uşaq doğacaqdı, bütün var-yoxumuz isə cəmi əlli funtdan ibarət idi.

Bu gün reklam plakatlarında mütəmadi olaraq çox cavan insanlara rast gəlirəm. Onlar işəgötürənlərə inamsız halda baxaraq soruşurlar: “Bu iş yaxşı təqaüd almağa təminat verirmi?” Deməliyəm ki, hələ heç bir işdən yapışmamış, amma indidən təqaüd və təntənəli dəfn barədə düşünən belə cılız fikirli gəncləri ciddi qəbul edə bilmirəm. Onların reklam mifologiyası dünyasında mövcudluğuna isə şübhə ilə yanaşıram (Əslində siyasətçilərin yarısı bu dünyada, digər yarısı isə bizimkində yaşayırlar). Mən möhkəm inanıram ki, hər cür, hətta ən ağılsız layihə – onun həyata keçməsi təhlükəli olsa belə – bir anda ətrafına öz xoşbəxtliyini sınağa qərar verən çoxlu cavan insanlar yığacaq. Fikirləşməyin ki, loğvalıq edirəm, əsla yox! Mən nəyə nail olmuşamsa, özümə borcluyam. Yadıma işsiz ikən Londona getdiyim vaxtlar düşür. Mən sadəcə fakta istinad edirəm.

XX əsrin iyirminci illərində cavan yazıçıların vəziyyəti indikindən xeyli yaxşı idi. Amma burada bəzi məsələləri dəqiqləşdirmək vacibdir. Həqiqətən də, bu gün çoxlu pul qazanmaq olar. Bunun üçün kino, televiziya, radio var. Bununla belə cavan yazıçı çox hallarda tələyə düşməyə can atır. Tələyə düşən isə qazancını vergiyə və digər yerlərə xərcləməli olduğundan arzuladığı, həyatını sərf etmək istədiyi işdən yapışmaqda çətinlik çəkir. (Elə bu səbəbdən də müharibədən sonrakı İngiltərədə irihəcmli ədəbiyyat nümunələri azlıq təşkil edirdi. Amerikada isə bu sahədə vəziyyət olduğundan da yaxşı idi – orada yazıçılara subsidiyalar, mükafatlar, təqaüdlər verilirdi).

Mənim nəslim, olan-qalan kim varsa, xoşbəxt yaşayıb: biz resenziyalar, tənqidi məqalələr, oçerklər, hekayələr yazmaqla ruzimizi çıxara bilirdik. O vaxt bunun üçün bugünkündən on dəfə artıq şərait yaradılmışdı. Biz yaradıcılıq təşəbbüsü olmayan kustar sənətkara, hədyançı və cızmaqaraçı qələm əhlinə çevrilmək qorxusundan uzaq idik. Həm də o vaxt yazıçı və jurnalist əməyi yüksək dəyərləndirilirdi. (Mən hətta əyani misal olaraq rəqəmlər də göstərə bilərdim, amma fikrimcə, göstərəcəyim faktlar bəzilərini, o cümlədən yazıçıların iqtisadiyyatdan kənar olmaları, nektarla qidalanmaları və quş südü içmələri barədə düşünən oxucuları qorxuda bilər). Əlbəttə ki, şəxsən mən iki nəfərin əvəzində işləməyə məcbur idim, sutkalarla yazı masasından qalxmırdım, amma əvəzində isə nəinki gündəlik ruzi problemini həll edə bildim, hətta uzun müddətdən bəri xəstə yatan arvadımın müalicəsi üçün də maddi yardım göstərirdim.

Londonda ikən o dövrün ədəbi aləmində tanınmış simalardan sayılan C.Skuayrın köməyi mənə hamıdan çox dəydi. Bizi onunla hələ Kembricdə şair dostum Edvard Devison tanış etmişdi. Tanışlığımızın əsası isə mübahisə zəminində qoyulmuşdu. Doğrudur, bu mübahisə zaman etibarı ilə qısa olsa da, çox kəskin alınmışdı. Bəlkə də, elə bunun nəticəsi olaraq Skuayr mənə başqa nəzərlərlə baxmağa başlamışdı. Yəqin ki, o, mənim də Samyuel Conson kimi çox sərt, potensial tənqidçi və esseist olacağıma ümid edirdi. Elə məni özünün “London Merküri” qəzetinə əməkdaşlığa dəvət etməyə də onu bu xüsusiyyətlər cəlb etmişdi. Skuayrın yanında mən yəqin ki, çox çaşqın görünürdüm, əslində isə, özümdə heç bir çaşqınlıq hiss etmirdim, sadəcə istəyim, arzum hər şeydən öncə səfərbər olunmuş piyadaya köməklik etməkdən ibarət idi.

Bu gün reklam plakatlarında mütəmadi olaraq çox cavan insanlara rast gəlirəm. Onlar işəgötürənlərə inamsız halda baxaraq soruşurlar: “Bu iş yaxşı təqaüd almağa təminat verirmi?” Deməliyəm ki, hələ heç bir işdən yapışmamış, amma indidən təqaüd və təntənəli dəfn barədə düşünən belə cılız fikirli gəncləri ciddi qəbul edə bilmirəm. Onların reklam mifologiyası dünyasında mövcudluğuna isə şübhə ilə yanaşıram (Əslində siyasətçilərin yarısı bu dünyada, digər yarısı isə bizimkində yaşayırlar). Mən möhkəm inanıram ki, hər cür, hətta ən ağılsız layihə – onun həyata keçməsi təhlükəli olsa belə – bir anda ətrafına öz xoşbəxtliyini sınağa qərar verən çoxlu cavan insanlar yığacaq. Fikirləşməyin ki, loğvalıq edirəm, əsla yox! Mən nəyə nail olmuşamsa, özümə borcluyam. Yadıma işsiz ikən Londona getdiyim vaxtlar düşür. Mən sadəcə fakta istinad edirəm.

XX əsrin iyirminci illərində cavan yazıçıların vəziyyəti indikindən xeyli yaxşı idi. Amma burada bəzi məsələləri dəqiqləşdirmək vacibdir. Həqiqətən də, bu gün çoxlu pul qazanmaq olar. Bunun üçün kino, televiziya, radio var. Bununla belə cavan yazıçı çox hallarda tələyə düşməyə can atır. Tələyə düşən isə qazancını vergiyə və digər yerlərə xərcləməli olduğundan arzuladığı, həyatını sərf etmək istədiyi işdən yapışmaqda çətinlik çəkir. (Elə bu səbəbdən də müharibədən sonrakı İngiltərədə irihəcmli ədəbiyyat nümunələri azlıq təşkil edirdi. Amerikada isə bu sahədə vəziyyət olduğundan da yaxşı idi – orada yazıçılara subsidiyalar, mükafatlar, təqaüdlər verilirdi).

Mənim nəslim, olan-qalan kim varsa, xoşbəxt yaşayıb: biz resenziyalar, tənqidi məqalələr, oçerklər, hekayələr yazmaqla ruzimizi çıxara bilirdik. O vaxt bunun üçün bugünkündən on dəfə artıq şərait yaradılmışdı. Biz yaradıcılıq təşəbbüsü olmayan kustar sənətkara, hədyançı və cızmaqaraçı qələm əhlinə çevrilmək qorxusundan uzaq idik. Həm də o vaxt yazıçı və jurnalist əməyi yüksək dəyərləndirilirdi. (Mən hətta əyani misal olaraq rəqəmlər də göstərə bilərdim, amma fikrimcə, göstərəcəyim faktlar bəzilərini, o cümlədən yazıçıların iqtisadiyyatdan kənar olmaları, nektarla qidalanmaları və quş südü içmələri barədə düşünən oxucuları qorxuda bilər). Əlbəttə ki, şəxsən mən iki nəfərin əvəzində işləməyə məcbur idim, sutkalarla yazı masasından qalxmırdım, amma əvəzində isə nəinki gündəlik ruzi problemini həll edə bildim, hətta uzun müddətdən bəri xəstə yatan arvadımın müalicəsi üçün də maddi yardım göstərirdim.

Londonda ikən o dövrün ədəbi aləmində tanınmış simalardan sayılan C.Skuayrın köməyi mənə hamıdan çox dəydi. Bizi onunla hələ Kembricdə şair dostum Edvard Devison tanış etmişdi. Tanışlığımızın əsası isə mübahisə zəminində qoyulmuşdu. Doğrudur, bu mübahisə zaman etibarı ilə qısa olsa da, çox kəskin alınmışdı. Bəlkə də, elə bunun nəticəsi olaraq Skuayr mənə başqa nəzərlərlə baxmağa başlamışdı. Yəqin ki, o, mənim də Samyuel Conson kimi çox sərt, potensial tənqidçi və esseist olacağıma ümid edirdi. Elə məni özünün “London Merküri” qəzetinə əməkdaşlığa dəvət etməyə də onu bu xüsusiyyətlər cəlb etmişdi. Skuayrın yanında mən yəqin ki, çox çaşqın görünürdüm, əslində isə, özümdə heç bir çaşqınlıq hiss etmirdim, sadəcə istəyim, arzum hər şeydən öncə səfərbər olunmuş piyadaya köməklik etməkdən ibarət idi.

Bir müddət sonra Skuayr məni “Deyli news” qəzetinin ədəbi redaktoru Robert Lindin yanına yolladı. İşlədiyim müddət ərzində qəzet üçün çoxlu sayda resenziyalar qələmə aldım. Mahir tənqidçi və esseist olan Lind şöhrətpərəstlikdən tamamilə uzaq adam idi. O, təsadüfdən təsadüfə kiçik həcmli məqalələr yazır, bununla da, öz işini bitmiş hesab edirdi. Lindin gözəl xarakteri vardı, onun mühitində mən iyirmi beş ildən çox qayğısız, qızıl əsrə bərabər həyat keçirdim. Əvvəl-axır qulaqlarım onun irlandca mırtıldamasına, saatlarla uzanan xoş söhbətinə, burnum isə içdiyi viskinin ətrinə öyrəşə bildi. Tanıdığım çoxsaylı yazıçılar sırasında söhbətlərinə heyran olduğum Robert Lind və Uolter Delamar idi (Mənim London həyatımın ilk illərində tez-tez Delamarın Anerlidəki evinə gedər, onunla tap-tapmaca oynayardıq. Məndən olsaydı, elə indi də, dəvət etsəydilər, tapmaca oynamağa gedərdim. Hərçənd ki, heç kim dəvət etmir, guya vaxtları yoxdu, öz mühüm işlərinin görülməsi ilə məşğuldurlar). Əsla yox, Lind və Delamar barəsində söylədiklərimdə heç bir bər-bəzək, şişirti yoxdur! Onların hər ikisi ən yüksək şərəfə və ehtirama layiq insanlardır. Əslində, yazıçılar çox nadir hallarda maraqlı həmsöhbət ola bilirlər. Adətən, onlar qaradinməz və özünə qapanan şəxs təsiri bağışlayırlar. Əgər hansısa işin öhdəsindən nəzərdə tutulmuş vaxtda gəlməyəndə sifətləri dönür, zəhər tuluğuna çevrilirlər. Onlara ciddi yanaşdıqda, özlərinə qarşı daha ciddi yanaşmaqla bərabər, həmçinin dövlət kişiləri kimi özündənrazı və əməlisaleh olurlar. Şəksiz ki, yazıçılıq da həyat üçün təhlükəli peşələr siyahısına daxil edilməlidir. Yazıçılıq səni didib-dağdır, heç bir iz saxlamadan çeynəyib udur. Saatlarla hörümçək kimi tək oturub, öz torunu toxuyursan. Yaradıcılıq prosesi çox yaxşı, rəvan gedə bilər, amma onun nəticələrini ağ kağız üzərinə köçürmək ağır zəhmət tələb edir. Rəssamlarla heykəltəraşlar müxtəlif materiallardan, alətlərdən, yardımçı vasitələrdən istifadə etməklə şən əhval-ruhiyyə ilə işləyir və yaxşı da istirahət edə bilirlər. Aktyorlar da iki-üç saatlığa teatrı unudub, yazıçıların əksəriyyətindən fərqli olaraq, vaxtlarını xoş keçirmək iqtidarına malik insanlardır. Bunu, musiqidə özlərini baş rolda sayan dirijorları çıxmaq şərtilə, digər başqa musiqiçilərə də şamil etmək mümkündür. Qoy bu deyilənlər öz sevimli yazıçıları ilə görüşməyə can atan oxuculara (belələri hələ var) xəbərdarlıq olsun: onları məyusluq gözləyir.

Elə həmin Skuayr məni “Bodli Hed” nəşriyyatının rəhbəri Con Leynə daxili rəyçi vəzifəsinə işə götürməyi məsləhət gördü. (O vaxt rəyçi və zibilçi işinə tələbat çox idi, indi isə bu adamlar “ədəbi məsləhətçi” və “texniki heyət” adlandırılır). Həftədə bir dəfə mən vaxtımı Viqo-Stritdə keçirməklə, az-çox diqqəti cəlb edən əlyazmaları nəzərdən keçirir və ağ şeirlərlə yazılmış min səhifəlik Yerusəlim tarixini, yaxud da Stokportun həyatı barədə xatirələri müəlliflərinə qaytarırdım. Qalan işləri isə evdə görür, həmçinin özümün gündəlik yazılarını başa çatdırırdım. Buna görə həftədə mənə altı funt zəhmət haqqı ödənilirdi. Hər halda bu, 1923-cü il üçün az pul deyildi, belə ki, səkkizdə bir funtla yeddi dəfə nahar etmək mümkün idi.

Əlyazmaları bir qayda olaraq tez və səbirsizliklə oxuyub başa çatdırırdım. Amma yadıma düşmür: qaytardığım əlyazmalardan hansı birisə sonradan digər nəşriyyatlar tərəfindən çap edilsin, yaxud da səs-küy doğuran kitab olsun. Qrem Qrinin və Sesil Skott Forsterin ilk romanları şəxsən mənim rəyim əsasında nəşr olunub (Hərçənd ki, bu müəlliflərdən bəziləri, o cümlədən Qrin sonralar digər yerlərdə çap olunmağa üstünlük verdilər).

Con Leynlə tanış olarkən çox güman ki, o, mənim indiki yaş dövrümdən bir-iki il böyük olardı. İlk görünüşdən saqqallı, balacaboy, qırışıq sifətli, yarıkor (o, elə pis görürdü ki, artıq oxuya da bilmirdi) Leyn mənə köhnə kişi təsiri bağışlamışdı. Danışığı və hərəkətləri ilə o, yenilməz naşirdən daha çox təqaüdçü diplomatı və ya zəngin diletantı xatırladırdı. 1890-cı illərin simvoluna çevrilmiş Con Leyn Dvonşirdə kiçik fermerin oğlu idi. Londona gələndən sonra o, düz on səkkiz il dəmir yolunda kargüzar işləmişdi. Görəsən, ömür yolu dəmir yolunda kargüzarlıqdan başlayan böyük naşirlər bu gün də varmı? Bizim indiki cəmiyyətimiz səksən il bundan öncəkindən daha azad və açıqdır, geniş imkanlar bəxş edir deməklə özümüzü aldatmırıqmı? Mən burada torpaq alqı-satqısını, reklam işlərini, kommersiya televiziyasını və bank oğurluqlarını deyil, cəmiyyətin fəaliyyətinin baş çıxardığım sahələrini nəzərdə tuturam.

Mən, əsasən, “London-Merküri”, “Bukmen”, “Spekteytor”, “Saterdey revyü”, “Autluk” jurnalları, “Deyli news”, “Deyli kronikl” qəzetləri və daha bir neçə dövrü nəşrlər, o cümlədən adlarını unutduğum iki aylıq jurnal üçün resenziyalar və tənqidi məqalələr yazırdım. Əslində isə, anonim resenziyalar və tənqidi məqalələr dərc edən redaksiyalardan həmişə uzaq olmuşam. Mənim qənaətimcə, imzasız resenziyalara heç güzəşt oluna bilməz. (Yəqin ki, biz hətta bu gün də Tennisonun şeirlər kitabı haqqında 1882-ci ildə “Kuorterli” jurnalında Lokart, yaxud Kroker imzası ilə dərc olunmuş iftira, ədavət, qərəz dolu yazının müəllifinin kim olduğunu bilmirik). Bu cür anonimlik çirkli işlərin müəlliflərini mükafatlandırır. Filip Quedalla belələrini “sakit qatillər” adlandırıb. Olub ki, mən də yaşlı romançılar, məsələn, Arnold Bennetlə münasibətlərimdə yanlışlığa yol vermişəm. Amma mən heç vaxt redaktorun sifarişi ilə kimi isə tənqid etmək istəyindən uzaq olmuşam. Yeni kitablar bölməsini apararkən müstəqil qaydada nədən yazmağı özüm ayırd edirdim. Xoşuma gəlməyən kitabların üstündən isə sükutla ötüb keçirdim. Dişsındıran resenziyalara (çünki bu tip yazılar həm asan alınır, həm də yaxşı oxunur) üstünlük verən redaktorlar, əslində, elə bil ki, bu qəzetdə çalışmırlar. Onlara Flit-stritin “ədəbi” tərəfini tərk edib, digər tərəfə keçmələri lazımdır. Qələmlərini mürəkkəbin əvəzinə zəhərlə doldurmuş jurnalistlər isə həmin zəhərdən günahsız və ziyansız romanlara, şeirlərə, esse kitablarına çiləməkdənsə, öz nəzərlərini ictimai həyata cəlb etmələri daha məqsədəuyğun olardı.

Jurnalistikada otuz beş il bundan əvvəl buraxılmış səhv hələ də düzəldilməmişdir. Gülməli də olsa, qəzet səhifələrində bədii ədəbiyyatla bağlı yazılmış resenziyalara çox az yer ayrılır. Yeni bədii əsərlər, ədəbi hadisəyə çevrilmiş romanlar barədə yazılan fikirlərin yerini, hansısa şablon tərcümeyi-hal və ya darıxdırıcı memuarları mədh edən cızma-qaralar əvəz edir. Biz hələ də XIX əsrdə yayılmış baxışlardan qurtula bilməmişik. Həmin dövrdə romanın oxunmasını boş və ağılsız məşğuliyyət hesab edən kişilərə bu günün özündə də rast gəlmək mümkündür. Belələri deyirlər: “Roman? Mən heç vaxt onu əlimə götürmərəm! Vaxtımı roman oxumaqla keçirməkdənsə, daha vacib işlərə sərf edəcəyəm”. Vacib iş deyəndə isə belə kişilər, adətən, “Səfərdə keçən illər” və “Fransız krallarının məşhur məşuqələri”ni nəzərdə tuturlar.

Həmin dövrdə gənc ingilis yazıçısı üçün ciddi ədəbi tədqiqatlarla məşğul olmaq heç də asan deyildi. Elə bu gün də vəziyyət eynidir. Mənim isə iki körpə uşaq və xəstəxanadan verilmiş bir qalaq borc siyahısı ilə bu barədə düşünmək heç ağlıma da gəlməyib. Həm də bu, elə vaxtlara təsadüf etmişdi ki, iki kitabımın – “İngilis yumoru” və “İngilis komik personajları”nın eskizlərini hazırlayıb başa çatdırmışdım. Sonralar Ralf Riçardson və Çarlz Lauton mənə danışmışdılar ki, onlar uzun müddət “İngilis komik personajları” kitabımın təsiri ilə yaşamışlar. Doğrusu, onların dediklərinə adamın inanmağı da gəlmirdi: necə ola bilər ki, mənim kitabım iki nəhəng aktyora professional köməklik göstərmiş olsun?! “Makmillan” nəşriyyatından “İngilis ədibləri” seriyası ilə iki kitabımın nəşri üçün sifariş almışdım. (Yadıma gəlir, redaksiyada həmin kitablardan birinin müzakirəsində Harold Makmillan adlı birisi də iştirak edirdi). Kitablar Pikoka və kürəkəni Corc Mereditə həsr olunmuşdu. İntellektualların pərəstiş etdikləri Corc Meredit artıq dəbdən düşmüşdü, ya onu, ümumiyyətlə, duymurdular, ya da qiymətləndirmirdilər.

Burada cavan yazıçılara necə öyüd-nəsihətin verilməsini yada salmaq yerinə düşər. Meredit haqqında kitab üzərində işlədiyim vaxtlar şəhər kənarında, Çinnor deyilən ərazidə yaşayırdım. Amma, bununla belə, vaxtımın çoxu Londonda keçirdi. Belə ki, tez-tez Qayın xəstəxanasında arvadıma baş çəkməli olurdum. (Xəstəxananın əsası 1821-ci ildə kitab ticarətçisi Tomas Qay tərəfindən qoyulmuşdur). Bir dəfə axşamçağı evə çox əsəbi vəziyyətdə qayıtdım, heç yerdə özümə yer tapa bilmirdim. Dərddən az qala dəli olmaq dərəcəsinə çatmışdım. Əgər bu anlarda şəhərdə olsaydım, fikrimi dağıtmaqdan ötrü dostlarımla birlikdə ya pivəxanaya, ya kinoya gedə bilər, ya da sadəcə küçələri gəzib-dolaşardım. Amma mən hazırda Çinnorda idim. Axır ki, sadəcə vaxtı öldürməkdən ötrü nəsə yazmaq, yüngülləşəndən sonra isə yazdıqlarımı cırıb atmaq qərarına gəldim. Stolun üstündə Meredit haqqında kitabımın planının eskizləri qoyulmuşdu. Kitabın fəsillərindən birini (ancaq birincisini deyil) seçərək, astaca, səy ilə işləməyə başladım. Bir saatdan sonra fikirlərimi daha rahat və sərbəst şəkildə ağ vərəqlərin üzərinə köçürə bilirdim. Deyim ki, həmin fəsil kitabın ən maraqlı yerlərindəndir. Mən ta səhərəcən yazdım, fikirlərimə və düşüncələrimə hakim kəsilməklə mənə üz vermiş dərd-bəlanı da tamam unutdum.

Özünü yazıçılığa həsr etmək istəyənlərə müraciət edib bildirmək istəyirəm ki, həmin vaxt işlədiyim mövzu şəxsi həyatımdan fərqli dərəcədə uzaq idi və öz əzablarımı yüngülləşdirə bilmədiyimdən onları kağız üzərində əks etdirirdim; yalnız fikirləri cəmləşdirmək, gərginlik, üstəlik yazı prosesinin özü mənə ağrı-acılardan qurtulmağa və eyni zamanda yaxşı bir üzə çıxarmağa kömək etdi.

Elə bilirəm nəyə işarə etdiyimi anlayanlar oldu: yaxşısı, yazıçı olmaq fikrindən daşınasan. Yox, əgər sən, həqiqətən də, yazıçı olmağı qarşında məqsəd qoymusansa, onda yaz. Əzginlik hiss edirsən, başın ağrıdan partlayır, heç kim səni sevmir – yaz. Əgər sən böyük dahisən, öz qanun-qaydalarını yaradırsan, yox, əgər belə deyilsə, kimdən və ya nədənsə ehtiyat etməyə əsas varsa, onda stola yaxınlaş, əhval-ruhiyyənin fərqinə varmadan kağızın soyuq çağırışını qəbul et və yaz. Əvvəl-axır ilham səni dəyərləndirərək sədaqətliliyini mükafatlandıracaq. Yox, əgər söylədiklərim sənə cəfəngiyat, boş və mənasız görünürsə, onda heç vaxt qələmlə bir tikə çörək qazanmağa cəhd eləmə. Özünə başqa məşğuliyyət tap və işə başla. Onda özün də yəqin edərsən ki, girişdiyin yeni iş sənə yaxşı təqaüd almağa təminatçıdır.

Tərcümə edəni: Ağaddin Babayev