Hər bir insan fərqlidir, bu fərqliliklər isə onların öyrənmə qabiliyyətinə, maraqlarına və dünyanı dərk etmə tərzinə təsir göstərir. Amerikalı psixoloq Hovard Qardnerin irəli sürdüyü Çoxşaxəli intellekt nəzəriyyəsi (Multiple Intelligences Theory) təhsil prosesində bu fərqlilikləri nəzərə almağın vacibliyini vurğulayır. Qardnerin fikrincə, intellekt yalnız məntiq və dil bacarıqları ilə məhdudlaşmır. İnsanlar müxtəlif sahələrdə fərqli qabiliyyətlər nümayiş etdirə bilər və təhsil bu qabiliyyətlərin inkişafına yönəlməlidir.
Çoxşaxəli intellekt tipləri hansılardır?
Qardnerin nəzəriyyəsinə görə, insanların ən azı səkkiz əsas intellekt tipi var. Hər bir tip özünəməxsus bacarıq və üstünlükləri əks etdirir:
- Verbal-linqvistik intellekt
Dil və ünsiyyət qabiliyyəti ilə əlaqəlidir. Bu tipə malik olanlar oxuma, yazma və nitq vasitəsilə öz fikirlərini ifadə etməkdə üstün olurlar. Jurnalistlər, yazıçılar və müəllimlər bu sahədə müvəffəqiyyət qazanır. - Məntiqi-riyazi intellekt
Problemlərin həlli, məntiq və riyazi analizlə əlaqədardır. Riyaziyyatçılar, mühəndislər və proqramçılar bu intellekt tipinin inkişaf etmiş formasına malikdirlər. - Vizual-məkan intellekt
Görmə və məkan düşüncəsi güclü olanlar bu tipə aiddir. Rəssamlar, dizaynerlər və memarlar bu sahədə istedadlarını göstərir. - Musiqi intellekti
Musiqi və ritmləri anlama və yaratma qabiliyyətidir. Musiqiçilər, bəstəkarlar və müğənnilər bu intellektin nümayəndələridir. - Bədən-kinestetik intellekt
Bədən hərəkətləri ilə özünü ifadə etmək bacarığıdır. Bu tipə malik olanlar idmançılar, rəqqaslar və aktyorlar arasında geniş yayılmışdır. - İnterpersonal (şəxslərarası) intellekt
Digər insanlarla effektiv ünsiyyət qurma və onların hisslərini anlama bacarığıdır. Liderlər, psixoloqlar və pedaqoqlar bu intellekt növünə malikdirlər. - İntrapersonal (şəxsi) intellekt
Öz hisslərini anlamaq, özünü tanımaq və fərdi məqsədlər müəyyən etmək bacarığıdır. Bu, özünüdərkə əsaslanan peşə sahələrində uğur gətirir. - Təbiətşünas intellekt
Təbiəti müşahidə etmək, onu başa düşmək və təbiət hadisələri ilə əlaqədar düşünmək qabiliyyətidir. Bioloqlar, ekoloqlar və kənd təsərrüfatı mütəxəssisləri bu intellekt növünü nümayiş etdirir.
Çoxşaxəli intellektlərin təhsildə tətbiqi
Təhsil sistemində ənənəvi yanaşmalar şagirdlərin yalnız məntiqi-riyazi və verbal-linqvistik bacarıqlarına əsaslanır. Lakin çoxşaxəli intellekt nəzəriyyəsi göstərir ki, bu yanaşma digər qabiliyyətlərin inkişafını məhdudlaşdıra bilər. Buna görə də, müasir təhsil sistemi şagirdlərin fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə alan yanaşmalar tətbiq etməlidir.
Müxtəlif intellekt tiplərinə uyğun metodlar
- Verbal-linqvistik: Ədəbi müzakirələr, esse yazma tapşırıqları, debatlar.
- Məntiqi-riyazi: Riyazi tapşırıqlar, problem həlli oyunları, eksperimentlər.
- Vizual-məkan: Rəsm çəkmə, xəritələrlə iş, dizayn layihələri.
- Musiqi: Musiqi dərsləri, ritm tapşırıqları, alətlərdə ifa.
- Bədən-kinestetik: İdman oyunları, rollu oyunlar, praktiki laboratoriya işləri.
- İnterpersonal: Qrup layihələri, diskussiyalar, komanda oyunları.
- İntrapersonal: Gündəlik yazma, şəxsi məqsəd təyin etmə tapşırıqları.
- Təbiətşünas: Təbiət ekskursiyaları, bitkilərin öyrənilməsi, ətraf mühit layihələri.
Azərbaycan təhsil sistemində perspektivlər
Azərbaycan təhsil sistemində çoxşaxəli intellektlərin nəzərə alınması istiqamətində addımlar atılsa da, bu yanaşmanın geniş tətbiqi hələ ki məhduddur. Məktəblərdə yaradıcı dərnəklərin, fərqli bacarıqları inkişaf etdirən kursların təşkili və müəllimlərin bu nəzəriyyəyə əsaslanan tədris metodlarına yiyələnməsi vacibdir.
Çoxşaxəli intellekt nəzəriyyəsi təhsil prosesini şagirdlərin fərdi xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırmağa imkan verir. Bu yanaşma, hər bir şagirdin öz potensialını tam şəkildə reallaşdırmasına kömək edir və cəmiyyət üçün daha yaradıcı və bacarıqlı fərdlər yetişdirir.
Təhsil siyasətində bu nəzəriyyənin daha geniş tətbiqi, həm şagirdlərin, həm də ümumilikdə ölkənin inkişafına müsbət təsir göstərəcəkdir. Çünki hər bir intellekt tipi özündə böyük bir dəyəri daşıyır.
Bəhman Hüseyn
