Dünya təcrübəsi göstərir ki, təhsil sisteminin uğuru yalnız maliyyə vəsaitlərinin həcmi ilə müəyyən edilmir. Güclü idarəetmə, müasir yanaşmalar və effektiv resurs bölgüsü ilə az vəsaitlə yüksək nəticələr əldə etmək mümkündür. Təhsil eksperti Kamran Əsədovun fikrincə, Azərbaycanın təhsil sistemi məhz bu məsələdə ciddi islahatlara ehtiyac duyur. “Pis idarə olunan təhsil sistemi çox vəsait tələb etsə də, keyfiyyətsiz nəticə verir. Əksinə, müasir və səmərəli yanaşmalar az resursla yüksək keyfiyyətə nail olmağı təmin edir,” – deyə ekspert bildirir.
Statistik göstəricilər problemin miqyasını daha aydın göstərir. Azərbaycan dövlət büdcəsinin 12%-i təhsil sektoruna ayrılır ki, bu da beynəlxalq standartlarla müqayisədə kifayət qədər aşağı göstəricidir. Dünya Bankının məlumatlarına əsasən, Azərbaycanda şagird başına düşən illik təhsil xərcləri 650 ABŞ dolları civarındadır. Müqayisə üçün, Finlandiyada bu göstərici 11,000 dollar, Sinqapurda isə 9,000 dollardır. Buna baxmayaraq, bu ölkələr yüksək akademik göstəricilər və innovativ təhsil modelləri ilə dünyada lider mövqeyə sahibdir.
Azərbaycanda təhsilin nəticələri ilə bağlı rəqəmlər isə daha düşündürücüdür. 2023-cü ildə keçirilən PISA tədqiqatının nəticələrinə görə, Azərbaycanın şagirdləri oxuyub-anlama və riyazi biliklər üzrə 79 ölkə arasında 62-ci yeri tutub. Bu nəticələr təhsilə ayrılan vəsaitin effektiv istifadə edilmədiyini göstərir. Kamran Əsədov qeyd edir ki, əsas problem maliyyə resurslarının düzgün bölgüsü və idarəetməsindədir. “Təhsilə ayrılan vəsaitlərin böyük hissəsi inzibati xərclərə yönəlir, innovativ layihələrə və müəllimlərin peşəkar inkişafına kifayət qədər sərmayə qoyulmur,” – deyə ekspert vurğulayır.
Dünyada az vəsaitlə yüksək nəticə əldə edən ölkələrdən biri Estoniyadır. Bu ölkədə təhsilə ayrılan vəsait Avropa İttifaqı üzrə orta göstəricidən aşağı olsa da, Estoniya şagirdləri PISA tədqiqatında oxuyub-anlama və riyazi biliklər üzrə yüksək mövqelərdə yer alır. Kamran Əsədov Estoniyanın uğurunu üç əsas faktora bağlayır: müəllimlərin yüksək peşə hazırlığı, rəqəmsal texnologiyaların geniş tətbiqi və təhsilin məqsədyönlü idarə edilməsi. “Estoniya az resursla yüksək nəticə əldə etməyin nümunəsidir. Orada təhsil sistemi cəmiyyətin ehtiyaclarına uyğun tənzimlənir və bütün resurslar konkret məqsədə xidmət edir,” – deyə ekspert əlavə edir.
Azərbaycanda isə müəllim hazırlığı sahəsində ciddi boşluqlar mövcuddur. 2022-ci ildə keçirilən müəllim sertifikasiyası imtahanlarında iştirak edən müəllimlərin yalnız 40%-i yüksək nəticə göstərə bilib. Müəllimlərin əksəriyyəti müasir tədris metodlarını tətbiq etməkdə çətinlik çəkir. Bundan əlavə, məktəblərdə rəqəmsal texnologiyaların istifadəsi çox məhduddur. Dünya Bankının məlumatına əsasən, Azərbaycan məktəblərinin yalnız 20%-i tam rəqəmsallaşdırılmış tədris mühitinə malikdir.
Kamran Əsədov hesab edir ki, Azərbaycanın təhsil sistemi səmərəli idarəetmə modelinə keçid etməlidir. “Az vəsaitlə yüksək nəticə əldə etmək üçün üç əsas istiqamətə fokuslanmaq lazımdır: müəllimlərin peşəkar inkişafı, rəqəmsal texnologiyaların tətbiqi və resursların məqsədyönlü bölgüsü. Maliyyə resursları daha çox şagirdlərin bilik və bacarıqlarını artırmağa yönəldilməlidir, inzibati məsələlərə yox,” – deyə o bildirir.
Təhsil sistemindəki problemlər valideynlərin təhsil prosesinə marağının aşağı səviyyədə olması ilə də əlaqəlidir. Statistikaya görə, Azərbaycanda valideynlərin yalnız 30%-i övladlarının təhsil fəaliyyətində fəal iştirak edir. Kamran Əsədov bu problemin həlli üçün cəmiyyətin maarifləndirilməsinin vacibliyini vurğulayır. Onun fikrincə, valideynlərin təhsil prosesinə daha aktiv qatılması şagirdlərin motivasiyasını artırar və təhsilin ümumi keyfiyyətinə müsbət təsir göstərər.
Son olaraq, ekspert bildirir ki, Azərbaycan təhsil sistemi səmərəliliyi artırmaq üçün kompleks islahatlara ehtiyac duyur. “Təhsil siyasətində maliyyə resurslarının həcmi qədər onların necə və harada istifadə edildiyi də vacibdir. Dünya təcrübəsi göstərir ki, düzgün idarəetmə ilə az resursla belə böyük nəticələr əldə etmək mümkündür. Bizim də məqsədimiz məhz bu istiqamətə yönəlməlidir,” – deyə Kamran Əsədov vurğulayır.
Bu baxımdan, Azərbaycanda təhsil sahəsində islahatların düzgün planlaşdırılması və həyata keçirilməsi, səmərəliliyin artırılması üçün vacib addımlardan biri kimi görünür. Təhsil sisteminin əsas məqsədi şagirdlərin yüksək keyfiyyətli təhsil almasını təmin etməkdirsə, bu istiqamətdə bütün resurslar məqsədəuyğun şəkildə səfərbər edilməlidir.
Bəhman Hüseynli