Amerika təhsil sistemi xüsusilə Texas ştatında təhsil imkanlarının fərqliliyini nəzərə alaraq qiymətləndirmədə bərabərsizliyin aradan qaldırılmasına yönəlmiş ciddi islahatlar həyata keçirir. Bu yanaşma “təhsil ədaləti” prinsipinə əsaslanır və məqsəd təhsil imkanlarının fərqliliyinin şagirdlərin akademik nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsinə təsirini minimuma endirməkdir.
Texasda bu məsələni tənzimləmək üçün tətbiq edilən əsas mexanizmlərdən biri “Accountability Rating System” (Hesabatlılıq Qiymətləndirmə Sistemi) adlanır. Bu sistem məktəblərin və şagirdlərin performansını qiymətləndirərkən yalnız nəticələrə deyil, həm də sosial-iqtisadi amillərə, resursların mövcudluğuna və digər kontekstual faktorlara diqqət yetirir. Sistem belə bir prinsipə əsaslanır: eyni resurslara və imkanlara malik olmayan məktəbləri və şagirdləri eyni qiymətləndirmə standartlarına tabe etmək ədalətsizdir.
Texasda məktəblər və şagirdlər qiymətləndirilməzdən əvvəl onların yerləşdiyi bölgənin sosial-iqtisadi vəziyyəti, məktəbin resurs təminatı və müəllim heyətinin keyfiyyəti kimi amillər nəzərə alınır. Bu yanaşma “Relative Growth” (Nisbətən İrəliləyiş) metodu adlanır. Bu metod, daha zəif təhsil imkanlarına malik şagirdlərin irəliləyişlərini, yüksək resurslara malik olan şagirdlərin nailiyyətləri ilə müqayisə edərkən fərqli qiymətləndirmə meyarları tətbiq edir.
Məsələn, kənd yerlərindəki məktəblərdə təhsil alan şagirdlərin nailiyyətləri qiymətləndirilərkən həmin şagirdlərin məktəblərində laboratoriyaların olmaması, müəllim çatışmazlığı və ya rəqəmsal təlim vasitələrinin məhdudluğu nəzərə alınır. Bu yanaşma yalnız şagirdlərin əldə etdiyi nəticələrə deyil, onların hansı şərtlərdə bu nəticələrə nail olduqlarına diqqət yetirir. Məsələn, zəif resurslarla fəaliyyət göstərən bir məktəbdən məzun olan şagirdin orta nəticəsi, daha yüksək imkanlara malik məktəbdən gələn eyni nəticəli şagirddən fərqli dəyərləndirilir.
Sosial-iqtisadi statusun təsiri
Texas təcrübəsində “Socioeconomic Disadvantage Adjustment” (Sosial-İqtisadi Mənfi Təsirlərin Tənzimlənməsi) yanaşması da tətbiq olunur. Şagirdlərin qiymətləndirilməsi zamanı onların ailələrinin gəlir səviyyəsi, təhsil imkanları və məktəbin resurs təminatı kimi amillər nəzərə alınır. Tədqiqatlar göstərir ki, aşağı gəlirli ailələrdən olan şagirdlər, daha yüksək resurslara malik məktəblərdə oxuyan həmyaşıdları ilə müqayisədə akademik nailiyyətlərə çatmaq üçün daha çox çətinliklərlə üzləşirlər. Buna görə də, Texas təhsil sistemində bu cür şagirdlərə nailiyyətlərinin fərqli kontekstdə əldə edildiyini vurğulayan xüsusi qiymətləndirmə yanaşması tətbiq edilir.
Nəticələrin dəyərləndirilməsi: “Success Points” sistemi
Texas ştatında “Success Points” (Uğur Balları) sistemi tətbiq edilir. Bu sistem çərçivəsində şagirdlərin mütləq nəticələri deyil, onların inkişaf tempi və şəraitə uyğun irəliləyişləri əsas götürülür. Bu yanaşma, müxtəlif imkanlara malik şagirdlərin ədalətli müqayisəsini təmin etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Məsələn, resurs çatışmazlığı olan məktəblərdə təhsil alan şagirdlərin 20%-lik irəliləyişi, yüksək imkanlı məktəblərdə oxuyan şagirdlərin 10%-lik irəliləyişindən daha yüksək dəyərləndirilir.
Texasda tətbiq olunan bu yanaşma, Azərbaycan üçün mühüm dərslər təqdim edir. Azərbaycanda şəhər məktəbləri ilə rayon və kənd məktəbləri arasındakı təhsil imkanlarının fərqliliyini nəzərə alaraq, qiymətləndirmə sistemində diferensial yanaşma tətbiq etmək zəruridir. Təhsil Nazirliyi aşağıdakı addımları nəzərdən keçirə bilər:
1. Kontekstual qiymətləndirmə sistemi: Şagirdlərin akademik nailiyyətləri qiymətləndirilərkən onların təhsil aldıqları mühitin xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Məsələn, laboratoriya, müasir tədris vasitələri və peşəkar müəllim heyəti olmayan məktəblərdə oxuyan şagirdlərin nəticələri, daha yaxşı şəraitdə təhsil alan şagirdlərlə müqayisədə fərqli yanaşma ilə dəyərləndirilməlidir.
2. Nailiyyət əsaslı deyil, irəliləyiş əsaslı qiymətləndirmə: Texasın “Relative Growth” yanaşması kimi, şagirdlərin nailiyyətləri deyil, inkişaf tempi əsas götürülməlidir. Məsələn, daha aşağı imkanlarla təhsil alan bir şagirdin topladığı 300 bal, yüksək imkanlarla təhsil alan digər şagirdin 700 balı ilə müqayisə edilə bilər.
3. Regional resursların bərabərləşdirilməsi: Texasın təcrübəsi göstərir ki, təhsil imkanları arasındakı fərqi aradan qaldırmaq üçün bölgələrə resursların bərabər paylanması əsas şərtdir. Azərbaycanda kənd və rayon məktəbləri üçün əlavə resurslar ayrılmalı, müəllimlərin peşəkarlığının artırılması üçün xüsusi proqramlar hazırlanmalıdır.
Texasın təcrübəsi göstərir ki, təhsil sistemində ədaləti təmin etmək üçün yalnız nəticələrə deyil, həm də şagirdlərin təhsil aldığı şəraitə diqqət yetirmək lazımdır. Azərbaycanın təhsil sistemində də qiymətləndirmə prinsipləri təhsil imkanlarının müxtəlifliyini nəzərə alacaq şəkildə yenidən qurulmalıdır. Bu yanaşma yalnız akademik nailiyyətlərin deyil, həm də sosial ədalətin təmin edilməsinə töhfə verəcəkdir. Şagirdlərin zəhməti və nailiyyətləri onların qarşılaşdığı şəraitə uyğun olaraq dəyərləndirilməli, təhsil bərabərsizliyinin təsirləri minimuma endirilməlidir.