Müəllimlərin hüquqlarının qorunması və onların sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi müasir təhsil sistemlərinin dayanıqlığının əsas şərtlərindən biri hesab olunur. Təhsil eksperti Kamran Əsədov qeyd edir ki, müəllimin hüquqi statusu, sosial təminatı və peşə nüfuzunun qorunması yalnız pedaqoji fəaliyyətin keyfiyyətini yüksəltmir, eyni zamanda cəmiyyətin intellektual inkişafını müəyyənləşdirən strateji amildir. Onun sözlərinə görə, dünya ölkələrinin təcrübəsi açıq şəkildə göstərir ki, müəllim sosial təminat baxımından nə qədər güclü müdafiə olunursa, təhsil nəticələri də bir o qədər yüksək olur.
Təhsil eksperti Kamran Əsədov bildirir ki, Azərbaycan qanunvericiliyində müəllimlərin hüquq və sosial təminat məsələləri kifayət qədər geniş təsbit olunub. “Təhsil haqqında” Qanunun 49-cu maddəsində müəllimlərə verilən təminatlar, o cümlədən əməkhaqqı, əlavə ödənişlər, sosial müdafiə tədbirləri və fəaliyyət üçün təminatların təmin edilməsi dəqiq göstərilir. Qanunda qeyd edilir ki, müəllimlərin “əmək, sosial və iqtisadi hüquqlarının həyata keçirilməsi dövlət tərəfindən təmin edilir”. Kamran Əsədov qanunvericiliyə uyğun olaraq qeyd edir ki, hüquqi baza kifayət qədər geniş olsa da, icra mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi hələ də aktuallığını saxlayır və məhz bu istiqamətdə sistemli islahatlar aparılmalıdır.
Dünya təcrübəsi göstərir ki, müəllimin sosial müdafiəsi ilə təhsilin nəticələri arasında birbaşa əlaqə mövcuddur. OECD-nin 2024-cü il məlumatlarına əsasən, müəllim maaşlarının ÜDM-də payı yüksək olan ölkələrdə PISA nəticələri orta göstəricidən 18–22% yüksək olur. Məsələn, Finlandiyada müəllimlərin orta aylıq əməkhaqqısı ölkə orta əməkhaqqından təxminən 28% çoxdur və müəllimlər ən nüfuzlu peşə qruplarından biri hesab edilir. Estoniyada – dünyanın ən yüksək nəticə göstərən təhsil sistemlərindən birində – müəllimlərin sosial müdafiəsi gücləndirilib, onların iş yükü optimallaşdırılıb, psixoloji və hüquqi dəstək mexanizmləri mövcuddur. Estoniya Təhsil Nazirliyinin hesabatına görə, müəllimlərin burn-out (peşə yanğısı) göstəricisi son beş ildə 31%-dən 14%-ə enib. Bu, müəllim rifahına yönəlmiş siyasətin real nəticəsidir.
Kamran Əsədov vurğulayır ki, Azərbaycanda son illərdə müəllimlərin əməkhaqları mərhələli şəkildə artırılıb və bu proses qanunvericilikdə təsbit edilmiş dövlət öhdəliklərinin icrasının mühüm göstəricisidir. Dövlət Statistika Komitəsinin 2025-ci ilə dair hesabatına əsasən, son 5 ildə müəllim əməkhaqqı 2,4 dəfə artıb. Lakin yenə də dünya standartları ilə müqayisədə müəyyən geri qalma mövcuddur. Məsələn, OECD ölkələrində müəllim əməkhaqları orta əməkhaqqından təxminən 22% yüksək olduğu halda, Azərbaycanda bu rəqəm orta əməkhaqqından aşağı qalmaqda davam edir. Təhsil eksperti Kamran Əsədov sitat gətirir ki, müəllimə verilən dəyər bütövlükdə təhsilin keyfiyyətinə verilən dəyərin göstəricisidir, buna görə də sosial müdafiə mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi prioritet olmalıdır.
Müəllimlərin hüquqlarının qorunması yalnız maddi təminatla məhdudlaşmır. Dünyanın inkişaf etmiş təhsil modellərində hüquqi müdafiə institutları da xüsusi yer tutur. Məsələn, Böyük Britaniyada müəllimlər üçün “Teacher Support Network” adlı xüsusi hüquqi və psixoloji yardım xidməti fəaliyyət göstərir və hər il təxminən 70 min müəllim bu xidmətdən yararlanır. ABŞ-da müəllim birliklərinin hüquqi müdafiə fondları var və müəllimin məktəbdə üzləşdiyi konfliktlər, hüquq pozuntuları, işçi münasibətləri ilə bağlı məhkəmə xərcləri sindikatlar tərəfindən qarşılanır. Kamran Əsədov qeyd edir ki, Azərbaycanda da müəllimlərin hüquqi müdafiə mexanizmləri daha institusional şəkildə formalaşdırılmalı, Teacher Support modelinə uyğun, ixtisaslaşmış dəstək sistemi yaradılmalıdır.
Azərbaycanın təcrübəsinə nəzər saldıqda, son illərdə həyata keçirilən attestasiyanın müəllimlərin peşəkarlıq səviyyəsinin yüksəldilməsi baxımından müsbət addım olduğu görünür. Bu proses əməkhaqqı artımına təsir edir və sosial müdafiənin maddi komponentini gücləndirir. Təhsil eksperti Kamran Əsədov vurğulayır ki, attestasiyanın tətbiqi müəllim motivasiyasını artırsa da, bir çox ölkələrdə olduğu kimi psixoloji dəstək sistemi ilə müşayiət edilməlidir. Çünki yüksək qiymətləndirmə tələbləri müəllimlərdə əlavə stres yaradır. OECD-nin “TALIS 2024” araşdırmasına əsasən, müəllimlərin 37%-i əsas stress mənbəyi kimi qiymətləndirmə və hesabat yükünü göstərib. Azərbaycanda da bu göstəricinin yüksək olduğu ehtimal edilir və sosial müdafiə yanaşmasına psixoloji rifah məqamı daxil edilməlidir.
Ekspert Kamran Əsədov bildirir ki, müəllim rifahı yüksələn ölkələrdə məktəblərdə kadr dövriyyəsi azalır. ABŞ Təhsil Departamentinin 2023-cü il araşdırmasına əsasən, sosial müdafiə paketi gücləndirilən ştatlarda müəllimlərin işdən ayrılma faizi 12%-dən 6%-ə enib. Azərbaycan üçün də bu təcrübə vacibdir, çünki xüsusilə region məktəblərində kadr dövriyyəsinin yüksək olması təhsilin keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir.
Təhlil göstərir ki, müəllimlərin hüquqlarının qorunması və sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi həm hüquqi baza, həm maliyyə təminatı, həm də peşəkar dəstək sistemi ilə kompleks şəkildə həyata keçirildikdə real nəticə verir. Azərbaycan təcrübəsində son illər atılan addımlar müsbət dəyərləndirilir və Elm və Təhsil Nazirliyinin bu istiqamətdə apardığı işlər təhsil sahəsində mühüm irəliləyiş hesab olunur. Lakin dünya təcrübəsi ilə müqayisə ediləndə görünür ki, müəllim rifahının sosial müdafiə paketi daha genişləndirilməli, hüquqi müdafiə sistemi gücləndirilməli, psixoloji dəstək institusional səviyyədə formalaşdırılmalıdır.
Kamran Əsədov bildirir ki, müəllim yalnız maddi təminatla deyil, həm də sosial nüfuzla güclənəndə təhsil sistemi dəyişir. Nüfuzlu beynəlxalq tədqiqatların nəticələri də bunu təsdiqləyir: müəllimin dəyər gördüyü cəmiyyətlərdə həm təhsil keyfiyyəti yüksəlir, həm də dövlətin intellektual kapitalı güclənir.
Bəhman Hüseynli