Osmanlı dövlətinin 9-cu sultanı Yavuz Sultan Səlim Trabzonda sancaqbəyliyi olduğu vaxtdan şərqdə günü-gündən güclənən Şah İsmayılın (Səfəvilər Dövləti) təhlükəsindən xəbərdar idi. Atası II Bəyazidin laqeydliyi onu çox narahat edirdi və gənc şahzadə dövləti bu bəladan xilas etmək üçün tezliklə hərəkətə keçdi. Bu arada boş qalmayan Şah İsmayıl həm şiə xəlifələrini, həm də 5 min nəfərlik hərbi hissəni Anadoluya göndərərək hərtərəfli meydan oxumağa başladı.
Bundan əlavə, onun İranda yaşayan sünni müsəlmanlara verdiyi amansız işgəncələr qulaqdan-qulağa yayılırdı. Şahın özünün təyin etdiyi ruhanilər Osmanlı vətəndaşlarının beynini yuyaraq şiəliyi rəsmi təbliğata çevirərkən, şah özü hakimiyyətini gücləndirmək üçün hər cür zülmə əl atırdı.
Xəlifə Nur Əli Tokatı ələ keçirib Şah İsmayıl adına xütbə oxuduqdan sonra Antalyadan Sivasa yayılan Şahkulu üsyanı nəticəsində Anadoluda çoxlu qarışıqlıqlar baş verəcək və təxminən 50 min insan həyatını itirəcəkdi. Osmanlı imperiyası günü-gündən böyük bir xaos içində əriyərkən, həyatını ibadətə həsr edən sultan II Bəyazid hadisələrə qarşı heç bir tədbir görmürdü.
Sonda atasının susqunluğuna və yumşaq siyasətinə daha dözməyən Yavuz Sultan Səlim 1512-ci il aprelin 24-də yeniçərilərin dəstəyi ilə sultanlığı ələ keçirərək II Bəyazidi taxtdan saldı. İndi qarşısında məqsədlərinə çatmaq üçün heç bir maneə yox idi. Onun əsas məqsədi Səfəvi problemini həll etmək və dövlətin atasının hakimiyyəti dövründə vurulmuş nüfuzunu bərpa etmək idi.
İlk işi müharibəyə hazırlaşmaq oldu və şaha məktub göndərdi: “Mən Osmanlının hökmdarı, qazilərin sərkərdəsi, qəhrəmanların ağası, əsrimizin fironlarını, zalımlarını dəhşətə gətirən, bütün iman düşmənlərini darmadağın edən, təkəbbürlü və zalım şahların qarşısında baş əydiyi Sultan Murat xanın oğlu, Fateh Sultan Mehmetin oğlu, Sultan Bayezid oğlu Sultan Səlim xanam. Sənə gəlincə, Əmir İsmayıl, yanlış yoldasan. İslama hörmətsizlik etməkdə həddi aşırsan. Sən müsəlmanlara qarşı istibdad və zülm qapılarını keçdin. Müsəlmanların torpaqlarına hücum etdiniz, mərhəməti, həyanı bir kənara qoyaraq, zülmdən çəkinmədin, günahsız müsəlmanları incitdin. İkiüzlülük pərdəsi altında hər yerə çaşqınlıq və fitnə toxumu səpdin. Bu vəziyyət qarşısında Allahın əmrlərini yerinə yetirmək və zülmə məruz qalanlara kömək etmək üçün mərasimlərdə istifadə etdiyim ipək sultanlıq paltarlarımı çıxartdım. Zirehimi geyindim, qılıncımı yellədim. Atımı minib səfərin əvvəlində Anadolu tərəfinə keçdim, sizə tərəf gəlirəm. Alınan nəcib qərara görə biz sizinlə müharibəyə giririk. Bizdən sonra; dərhal ölkənə qayıtmağı, əcdadlarımızın ayaq basdığı, onlara qanunsuz iddialar irəli sürərək vassallarımızdan zorla ayırdığın Osmanlı torpaqlarını tərk etməyi məsləhət görürük. Əgər hələ də öz qüdrətinə dair baxışlarında və çılğın şücaət iddialarında israr etsən, zülmünlə qara etdiyin yerləri işıqlandırmaq və onları sizdən almaq üçün tezliklə düzənlərinizin çadırlarımızla örtüldüyünü və əsgərlərimizin torpaqlarını işğal etdiyini görəcəksən. O zaman qəhrəmanlıq möcüzəsi baş verəcək və Allahın ordularımızla bağlı istəyi yerinə yetəcək. Bundan sonra nicat yolu ilə gedənlərə salam olsun”.
Bu məktubun göndərilməsindən aylar keçmiş, Yavuz Sultan Səlim bütün hazırlıqlarını tamamlayıb 140 minlik ordusu ilə Azərbaycan ərazisinə daxil olsa da, Şah İsmayıldan hələ də səs çıxmamışdı. Osmanlı əsgərlərinin keçəcəyi yollardakı bütün əkin və otlaqlar şahın əmri ilə yandırıldığı üçün Sultan tez bir zamanda döyüş meydanına enməyi hədəfləyirdi. Bu dəfə o, daha sərt və daha təxribatçı məktub yazır. Məktubda oxuyuruq: "İsmail Bahadır! Əvvəlki məktubumda demişdim ki, güclüsənsə, meydana gəl, Allahın təqdiri nədirsə, ortaya çıxsın. Bundakı məqsədim bir ay əvvəldən görəcəyim iş barəsində sənə xəbər vermək idi ki, hazırlıqlarını tamamlayıb qarşıma çıxasan.“Xəbərim yox idi”, “hazırlana bilmədim” deməyəsən. Uzun müddət hazırlığıma və hay-küylü hərəkətlərimə, hətta Ərzincanın dağlarına, təpələrinə gəlsəm də, səndə hələ də bir hərəkət yoxdur. O qədər gizlənirsən ki, varlığınla yoxluğun fərq edilmir. Halbuki qılıncla döyüşənlər səngər kimi çətinliklərlə üzləşməli, igidliyi sevənlər ox və nizə yaralarından qorxmamalıdır. Ölümdən qorxanların qılınc götürüb ata minməsi yaraşmaz. Əgər gizlənməkdə məqsədin əsgərlərimin çoxluğuna görədirsə, qorxularını aradan qaldırmaq üçün 40 minlik əsgərimi Kayseri ilə Sivas arasında buraxdım. Yəqin ki, düşmənə bundan böyük yaxşılıq etmək olmaz. Zatında igidlik izi varsa, gəlib mənimlə qarşılaşarsan. Qismət nədirsə, Allahın icasi ilə o olar”.
Osmanlı ordusu sürətlə irəliləyərkən Şah İsmayıl hələ heç yerdə görünmürdü. Yavuz Sultan Səlim üçüncü məktubu yazdı: “Özünü gizlətməyə davam etsən, kişilik sənə haramdır. Məsləhətimə qulaq as: zireh əvəzinə çarşaf, dəbilqə yerinə pərdə taxıb sərdar və şahlıq davasından əl çək”. Məqsədi şahı həssas nöqtələrindən vurub tez bir zamanda döyüş meydanına çatdırmaq idi. Çünki o, həm özünə, həm də ordusunun gücünə çox arxayın idi.
Nəhayət, Şah İsmayıl bu üçüncü məktubun cavabında bu sətirləri yazdı: “Məktublarınız gəldi... Yersiz sözlərə ehtiyac yoxdur. Bunların hamısı katiblərin yalanları olmalıdır, katiblərinin tiryəkdən qurumuş ağıllarının sözləridir. Bu baxımdan onlara Şahqulu Ağa ilə möhürlənmiş qızıl mürəkkəb qabını göndərirəm ki, istifadə etsinlər. Bizim üzr istəməyimiz məsafəmizin uzaqlığıdır. Mən İsfahanda ov edirdim. Hadisəni eşitdik və yalnız indi Təbrizin uclarına çatdıq. Bu cavabı dərhal dost kimi yazdıq. Biz sizə qarşı hazırlaşmağa başlamışıq. Biz heç kimdən qorxmuruq".
Şah İsmayıl “...biz heç kimdən qorxmuruq...” deyərkən əslində Osmanlıya qarşı hərbi yolla döyüşməkdən ciddi narahatlıq keçirirdi. Bu vaxta qədər dini söhbətlər və vur-qaç taktikaları ilə davam etdirdiyi davasını döyüş meydanında bitirmək məqsədi olsa da, ordusu 15 il idi ki, səfərdən-səfərə qaçdığı üçün yorğun vəziyyətdə idi. Bundan başqa, Osmanlı əsgərləri sayca Səfəvi əsgərlərindən üstün olmaqla yanaşı, həm də odlu silah baxımından daha yaxşı təchiz edilmişdilər.
Şahın əlində sadəcə qızılbaşların ona sədaqəti və heç bir müharibədə məğlub olmadığı üçün zəfərlə dolu şanlı keçmişi var idi.
Dərhal ən etibar etdiyi bəylərinə xəbər göndərib orduya qatılmaqlarını əmr etdi. Müharibə 1 aya kimi qısa müddətdə başa çatdı. Çaldıran düzündə gedən qanlı döyüşlər nəticəsində aypara taktikasından və ordusunun gücündən çox yaxşı istifadə edən Yavuz Sultan Səlim Şah İsmayılı az qala məğlub edərək şanlı qələbə qazandı (1514-cü il 23 avqust).
Şah İsmayıl yaralandıqdan sonra ona çox bənzəyən yaxın adamı Mirzə Əli “Şah mənəm” deyib təslim olur. Artıq ümid qalmadığını anlayan Şah İsmayıl Dərgəzə qaçmağa üstünlük verir. Bu vaxt Yavuz Sultan Səlim bir həftə Təbrizdə qaldıqdan sonra şahın xəzinələrini və mühüm sənətkarlarını da götürərək İstanbula qayıtdı. Sonrakı prosesdə Şah İsmayıl çox yumşaq üslubda yazdığı məktubunu elçilik heyəti ilə Sultana göndərsə də, Yavuz onun sözlərinə inanmadığı üçün elçilərini həbs etdirdi və iki hökmdar bir daha ölənə qədər qarşılaşmadı.
Lumu Zülfüqarova
BDU-nun Jurnalistika fakültəsinin tələbəsi
