ADPU-nun beynəlxalq əlaqələr üzrə prorektoru, prof.Mahirə Hüseynovanın böyük Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin yaradıcılığına həsr edilmiş “Sevgi yolunun işığı” adlı məqaləsi “Kültürel Azerbaycan” jurnalının saytında paylaşılıb.

TƏHSİL.BİZ həmin məqaləni təqdim edir:

2024 yılının 25 Ocak tarihinde Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in imzaladığı “Dahi Azerbaycan Şairi Muhammed Fuzuli’nin 530. Yıldönümünün Kutlanması Hakkında” Kararname’de, Yakın Doğu şiirinde yeni bir dönemin temelini atan şairin yaratıcılığını belirleyen unsurlar şu şekilde ifade ediliyor: 

“İnsana derin bir sevgi aşılayan ve daima güzellik duygusuyla, yüce ideallerle yaşamaya çağıran çok yönlü sanatsal-felsefi mirası, Azerbaycan halkının dünya kültür hazinesine armağan ettiği eşsiz manevi değerlerdendir.” 

Burada sözü edilen Muhammed Fuzuli’nin lirik kahramanları yalnızca şairin doğup büyüdüğü Kerbela’da değil; Kerbela’dan yaklaşık bin kilometre uzaklıkta yer alan, Kerkük türküleriyle hafızalara kazınmış ancak şairin bilinçli hayatı boyunca hayalini kurduğu, gidip göremediği Tebriz’de; ya da Erdebil, Şamahı, Gence gibi şehirlerde ve Hindistan’a kadar uzanan geniş bir coğrafyanın sakinleriydiler. Bu kahramanların şahsında Fuzuli, tarihsel ve felsefi süreçlerin tipolojik şemasını çizmiş, yalnızca olay örgüsü değil, aynı zamanda insancıllığın savunucuları ve metafizik deneyimlerin katılımcıları olarak onları tasvir etmiştir. 

Orta Çağ’da yaşamasına rağmen Fuzuli, kendisini geleceğin ilerici toplumlarının şiirsel bir yansıması olarak gerçekleştirmiş ve düşüncelerini felsefi gerçeklere dönüştürmüştür: 

Ey, hər təkəllümüm xəti-səbzin hekayəti!

Virdim həmişə müshəfi-rüxsarin ayəti!

İrmiş səhih nəql ilə ərvahi-qüdsdən,

İsayə möcizi-ləbi-ləlin rəvayəti.

Bu dizeler, hayatın hangi değerler üzerine inşa edilmesi gerektiği ve dayanıklılığı hakkında Fuzuli’nin bakış açısını yansıtır. Fuzuli, felsefenin edebi süreç içindeki temel parametrelerini göstermeye çalışmaz; bunun yerine “felsefe” ile “edebiyat” arasında yüzeyde bilinen değerler üzerinden metodolojik bağlar kurar: 

Bildim təriqi-eşq xətərnakdir, vəli

Mən dönməzəm bu yoldan, ölüm olsa qayəti.

Qəddin həlakiyəm, düşə bilmən əyağinə,

Bir dərdə düşmüşəm ki, bulunmaz nihayəti.

Bu noktada Fuzuli’nin yaşam düzeninin giderek daha fazla “inançların değil, olguların gücüne” tabi olduğunu ve gerçek edebi faaliyetin edebiyat sınırları içinde kalma hakkı olmadığını ima ettiğini görüyoruz. Bu nedenle Fuzuli’nin eserlerinde hayatın felsefesini daha derinlemesine hissetmek mümkündür ve bu unsurlar düşüncenin mavi unsurlarına dönüşür. 

Fuzuli’nin şiirinde, manevi deneyim en etkili imgelerle ifade edilir ve edebi formdan dışarı taşarak alegorik yorumların konusu haline gelir. Örneğin, şarap maddi bir madde olmaktan çıkar, ilahi aşk sarhoşluğunun bir sembolüne dönüşür ve keder kervanıyla Hakk’ın kapısına yol alan sıradan bir yolcu olur: 

Zahid, çox etmə tən mey üftadəsinə kim,

Çoxları yıxdı piri-müğanın kəraməti.

Qəm zülmətində bulmağa dərdü bəla məni

Bəsdir, Füzuli, atəşi-ahim əlaməti.

Fuzuli’nin şiirinde sevgi, ilahi aşkın bir yansıması ve insan hayatının en yüce ideali olarak kabul edilir. İlahi aşka dair anlayışlar, onun en hacimli eseri Hədiqətüs-süəda (Mutluluk Bahçesi) incelendiğinde daha iyi anlaşılır. İbrahim peygamberin ilahi emre boyun eğerek oğlu İsmail’i kurban etmeye götürdüğü bölümde, şeytanın peygamberin kalbine şüphe tohumları ekme çabası karşısında alınan cevap, kulun Tanrı’ya olan derin sevgisinin göstergesidir: 

Can ilə bizdən əgər xoşnud olur cananımız, 

Cana minnətdir anın, qurbanı olsun canımız. 

Bu dizeler, Tanrı’ya duyulan aşkın köklerinin ne kadar derin olduğunu gözler önüne serer.

Dərdi-eşqi-yar könlüm mülkünün sultanıdır,

Hökm anın hökmüdür, fərman anın fərmandır

Bu ifadeler, İmam Hüseyin’in Mekke’den Kufe’ye hareketi sırasında yoldaşlarına yaptığı uyarılarla yankı bulur. Hüseyin, onlara geri dönme imkânlarını hatırlattığında aldığı yanıt, onların bu yoldaki kararlılıklarını gösterir. Yoldaşları, kendilerini bekleyen beladan korkmadıklarını dile getirir ve Fuzuli, onları “âşık” olarak adlandırır. Bu âşıklar, aşk yolunda canlarını feda etmeye hazırdır: 

Biz bəladan incinib, bidaddan vəhm etməziz, 

Nəqdi-canı sərfi-canan eyləyən aşiqləriz. 

Eşq meydanında bidadü bəladən dönməyib, 

Rastrov salikləriz, sabitqədəm sadiqləriz. 

Fuzuli, sadece Farsça edebi örneklerle değil, aynı zamanda Azerbaycan Türkçesinde yazdığı şiirlerde de tasavvuf şiirinin temellerini atmış, ilahi aşkı sanatının temel motifi haline getirmiştir. Onun gazelleri, aynı zamanda büyük şair Nizami Gencevi’nin Yakın Doğu ve Asya’da popülerleşen şiirinden etkilenmiş ve Fuzuli’nin edebi kişiliğini derinlemesine etkilemiştir. 

Tasavvuf ehlinin, mürşit ve talebe arasındaki sarsılmaz bağları yansıtan şiirlerine Fuzuli’nin eserlerinde sıkça rastlanır. Sarayda yazılmış olan bu tür şiirler, Fuzuli’nin saray hayatından uzak bir yaşam sürmesine rağmen, Kerbela’da İmamların türbelerinde hizmet ederken tasavvufi ilhamını ve kaynaklarını ortaya koyar: 

Ruzi yiyənik ali-rəsulun qapısında, 

Bir ömrdür olmuş bu ruzi müqərrər. 

Bu ruzi yolu bizlərə bağlanmamış əsla, 

Layiq bizik aləmdə belə ruziyə yeksər. 

Fuzuli, Tanrı’ya duyduğu sevgiyi hem görünür hem de görünmeyen yönleriyle şiirlerinde işler. Ona göre bu sevgi, insanın “içindeki Allah’ın payı” olarak nitelendirilir. Fuzuli, dualarında yalnızca yakarmakla kalmaz, aynı zamanda mantıkla açıklanamayan sorularını Tanrı’ya yöneltir. Şairin “Ya Rab” gazelinde, bu sorular özellikle dikkat çeker: 

Mənim tək hiç kim zarü pərişan olmasın, ya Rəb!  

Əsiri-dərdi-eşqü daği-hicran olmasın, ya Rəb! 

Dəmadəm cövrlərdir çəkdigim birəhm bütlərdən, 

Bu kafərlər əsiri bir müsəlman olmasın, ya Rəb! 

Bu dualarında Fuzuli, aşkın gücünü bir kez daha hatırlatır ve dönemin adaletsizliklerine karşı Tanrı’dan koruma talep eder: 

Demən kim, ədli yox, ya zülmü çox, hər hal ilə olsa, 

Könül təxtinə ondan qeyri sultan olmasın, ya Rəb! 

Füzuli buldu gənci-afiyət meyxanə küncündə, 

Mübarək mülkdür, ol mülk viran olmasın, ya Rəb! 

Fuzuli’nin bu tür yaklaşımları, Platon’un “ruhun kendiyle diyaloğu” dediği kavrama benzetilebilir. Orta Çağ’da çizgileri belirginleşen bu itiraf türü, Fuzuli’nin eserlerinde şiir ile bilimin birlikteliğini kaçınılmaz bir gereklilik olarak göstermesini sağlar. Bu nedenle, şairin eserlerinde Tanrı hakkında rasyonel-mistik bilgiler, evrenin ve insanın yaratılış sırları, iyilik ve kötülük meseleleri gibi konular derinlemesine işlenmiştir.  

Fuzuli’nin hem yaşarken hem de sonraki dönemlerde kabul gören düşüncesi şudur: 

Könüldə min qəmim vardır ki, pünhan eyləmək olmaz, 

Bu həm bir qəm ki, el tənindən əfğan eyləmək olmaz. 

Nə müşkül dərd olursa bulunur aləmdə dərmanı, 

Nə müşkül dərd imiş eşqin ki, dərman eyləmək olmaz. 

Bu dizeler, insanları fedakârlığa çağırır ve içimizdeki mükemmelliğe ulaşma arzusunu hatırlatır. Sevgi, her birey için kendi yolunda açılır ve bu yolun nereden geçtiği pek de önemli değildir. Bu yüzden, çılgınca aşkla yaralanan bir bedenin kanı durdurulmaya çalışıldığında ortaya çıkan duyguların samimiyetine kimse şüpheyle bakamaz: 

Pənbeyi-daği-cünun içrə nihandır bədənim, 

Diri olduqca libasım budur, ölsəm kəfənim. 

Canı canan diləmiş, verməmək olmaz, ey dil! 

Nə niza eyləyəlim, ol nə sənindir, nə mənim. 

Daş dələr ahim oxu şəhdi-ləbin şövqindən,

Nola zənbur evinə bənzəsə beytül-həzənim.

Tövqi-zənciri-cünun daireyi-dövlətdir,

Nə rəva kim, məni ondan çıxara zə’fi-tənim.

Eşq sərgəştəsiyəm, seyli-sirişk içrə yerim,

Bir hübabəm ki, həvadən doludur pirəhənim.