Azərbaycanın ali təhsil sistemi 2025-ci ilə doğru ciddi dəyişikliklərlə üz-üzədir. Nazir müavini Kənan Kərimzadənin açıqlamasına görə, 2025-ci ildə ali məktəblərə qəbul ediləcək tələbələrin sayı 75 mini keçəcək. Bu göstərici 2005-ci ilə nisbətən 2.2 dəfə, 2017-ci ilə nisbətən isə 1.7 dəfə artım təşkil edir. Əlbəttə, bu, statistik baxımdan müsbət rəqəm kimi görünür. Amma bu artımın arxasında gizlənən ciddi problemlər daha dərindən araşdırılmalıdır.
Ali təhsilli insanların sayının artması əmək bazarına müsbət təsir göstərə bilər. Lakin əsas məsələ yalnız rəqəmlərin çoxluğu deyil, təhsilin keyfiyyətidir. Qəbul edilən tələbələrin artımı ilə paralel olaraq infrastrukturun, maddi-texniki bazanın və müəllim heyətinin inkişafı təmin edilməlidir. Əks halda, kəmiyyət artımı keyfiyyət azalmalarına səbəb ola bilər.
Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 2012-ci il tarixli qərarına əsasən, universitetlərdə tələbə başına düşən ərazi və müəllim-tələbə nisbəti kimi konkret normativlər müəyyən edilib. Bu normativlər tələbələrin keyfiyyətli təhsil alması üçün vacibdir. Amma mövcud vəziyyət bu standartlardan uzaqdır.
Məsələn, tələbə sayı artarkən ali təhsil müəssisələrinin infrastrukturu genişlənməlidir. Universitetlərin yeni korpusları tikilməli, laboratoriyalar və müasir texniki resurslar təmin edilməlidir. Lakin praktik müşahidələr göstərir ki, son 20 ildə bu istiqamətdə ciddi irəliləyiş qeydə alınmayıb. Mövcud universitetlərin əksəriyyətində auditoriyalar doludur, laboratoriyalar isə ya çatışmır, ya da müasir standartlara uyğun deyil.
Normativlərə görə, bir müəllimə düşən tələbə sayı maksimum 12 nəfər olmalıdır. Amma bir çox universitetlərdə bu rəqəm 30-40 nəfərə qədər yüksəlir. Nəticədə, müəllimlərin yükü artır, elmi fəaliyyətə və fərdi yanaşmaya vaxt çatışmazlığı yaranır. Bu da təhsilin keyfiyyətinə mənfi təsir edir.
Dünya təcrübəsində, xüsusilə Finlandiya və ABŞ-da, tələbə sayının artması ilə hökumətlər paralel olaraq universitetlərin infrastrukturuna və akademik heyətinə böyük investisiyalar yatırır. Azərbaycan bu nümunələrdən öyrənməli və tələbə artımını dəstəkləyən inkişaf addımları atmalıdır.
Ali təhsil müəssisələrinin beynəlxalq reytinqlərdəki mövqeyi ölkənin təhsil siyasətinin effektivliyini əks etdirir. Lakin CWTS Leiden Ranking və QS World University Rankings kimi reytinqlərdə Azərbaycan universitetlərinin mövqeyi zəifdir. Bunun əsas səbəblərindən biri elmi tədqiqatların sayının və keyfiyyətinin kifayət qədər yüksək olmamasıdır. Bu göstəricilər artan tələbə sayına paralel olaraq yaxşılaşdırılmalıdır.
Ali təhsildə qəbul sayının artırılması müsbət bir addım kimi görünə bilər. Lakin bu artım yalnız infrastruktura və təhsilin keyfiyyətinə paralel inkişaf təmin edildiyi halda mənalı ola bilər. Yeni universitetlərin açılması, mövcud universitetlərin modernizasiyası və müəllim heyətinin sayının artırılması prioritet olmalıdır. Əks halda, statistik artım cəmiyyətə və ölkənin gələcəyinə töhfə vermək əvəzinə, problemlərin dərinləşməsinə səbəb ola bilər.
Bu göstəricilər, təhsil ekspertləri və qərar qəbul edən qurumlar üçün ali təhsilin inkişaf strategiyasını yenidən nəzərdən keçirmək və təhsilin həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət baxımından balanslaşdırılmış şəkildə inkişafını təmin etmək üçün çağırışdır.
Bəhman Hüseynli