Son illərdə Elm və Təhsil Nazirliyi müxtəlif adlar altında qrant layihələri həyata keçirmişdir. Bu layihələr təhsilin inkişafı, elmi tədqiqatların dəstəklənməsi və innovativ təşəbbüslərin həyata keçirilməsi məqsədini daşısa da, onların nəticələrinin effektivliyi və şəffaflığı geniş müzakirə mövzusudur. Hər il milyonlarla vəsait bu layihələrə ayrılır, lakin bu maliyyə resurslarının hara və necə sərf edildiyi barədə dəqiq və ictimaiyyətə açıq hesabatların olmaması narahatlıq yaradır.
2019-2023-cü illər arasında həyata keçirilmiş bir sıra layihələr bu şəffaflıq problemini əyani şəkildə göstərir. Məsələn, 2020-ci ildə Elm və Təhsil Nazirliyinin maliyyələşdirdiyi "Azərbaycan Təhsilində İnnovativ Yanaşmaların Tətbiqi" layihəsi çərçivəsində 1,2 milyon manat vəsait ayrılmışdır. Lakin layihənin nəticələri barədə dəqiq məlumatlar ictimaiyyətlə bölüşülməmiş, nəticələr müstəqil ekspertlər tərəfindən qiymətləndirilməmişdir. Eyni zamanda, 2021-ci ildə həyata keçirilmiş "Regionlarda STEAM Təhsilin İnkişafı" layihəsi üçün ayrılan 1,5 milyon manat vəsaitin böyük hissəsinin inzibati xərclərə yönəldildiyi ilə bağlı iddialar mövcuddur.
Dünyada qrantların idarə olunması sahəsində ən yaxşı təcrübələr göstərir ki, şəffaflıq və hesabatlılıq olmadan belə layihələrin uğurlu olması mümkün deyil. Transparency International təşkilatının məlumatlarına əsasən, qrantlar və digər dövlət yardımlarının effektivliyi yalnız bu layihələrin nəticələrinin ictimaiyyətlə açıq şəkildə bölüşülməsi və müstəqil auditoriya tərəfindən yoxlanılması ilə təmin edilə bilər. Azərbaycanda isə bu istiqamətdə ciddi boşluqlar müşahidə edilir.
Təhsil tədqiqatçısı Qurban Talıbov bu mövzu ilə bağlı qeyd edir: “Əgər ayrılan bu vəsaitlər konkret olaraq müəllimlərin sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönəldilsəydi, həm təhsil sektorunda motivasiya artardı, həm də tədrisin keyfiyyəti yüksələrdi. Təəssüf ki, hazırkı vəziyyətdə qrant layihələri təhsilin real problemlərini həll etməkdən çox, formal olaraq həyata keçirilir.” Bu yanaşma yalnız maliyyə vəsaitlərinin itirilməsinə deyil, həm də təhsil sektorunda ictimai etimadın azalmasına səbəb olur.
Beynəlxalq təcrübəyə əsasən, qrant layihələrinin effektivliyi üçün əsasən üç şərt təmin edilməlidir: şəffaflıq, ictimai hesabatlılıq və müstəqil qiymətləndirmə. Məsələn, Finlandiyada təhsil sahəsində həyata keçirilən dövlət qrant layihələri üçün xüsusi onlayn platformalar mövcuddur. Bu platformalar vasitəsilə ictimaiyyət layihələrin məqsədləri, ayrılan vəsaitlər və əldə edilən nəticələr barədə ətraflı məlumat ala bilir. Eyni zamanda, bu layihələr müstəqil ekspertlər tərəfindən qiymətləndirilir və bu qiymətləndirmə nəticələri də açıq şəkildə dərc olunur.
Azərbaycanda isə qrant layihələrinin bir çoxunda bu prinsiplər tətbiq olunmur. Hesablama Palatasının 2022-ci il hesabatına əsasən, təhsil sektorunda həyata keçirilmiş bəzi qrant layihələri üzrə vəsaitlərin sərfiyyatı ilə bağlı sənədləşmədə ciddi pozuntular aşkar edilmişdir. Xüsusilə, "İnnovativ Məktəb Texnologiyaları" layihəsi çərçivəsində ayrılmış 800 min manat vəsaitin xərclənməsi barədə məlumatların tam olmadığı bildirilmişdir.
Bu vəziyyətdə ən çox zərər çəkənlər isə müəllimlər və təhsil sektorunun əsas iştirakçılarıdır. Statistikaya əsasən, Azərbaycanda müəllimlərin orta aylıq əməkhaqqı 2023-cü ildə təxminən 700 manat olmuşdur. Bu rəqəm region ölkələri ilə müqayisədə aşağıdır. Məsələn, Türkiyədə orta aylıq müəllim əməkhaqqı təxminən 12.000 TL (təxminən 1.000 manat) təşkil edir, Gürcüstanda isə bu rəqəm 850-900 manat arasında dəyişir. Əgər qrantlara ayrılan vəsaitlərin bir hissəsi müəllimlərin sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönəldilsəydi, həm müəllimlərin peşəkar fəaliyyətinə marağı artırıla bilərdi, həm də təhsil keyfiyyəti yüksəlmiş olardı.
Elm və Təhsil Nazirliyi bu istiqamətdə ciddi islahatlar həyata keçirməli, qrant layihələrinin şəffaflığını təmin etməli və ictimaiyyətlə müntəzəm hesabatlar paylaşmalıdır. Əlavə olaraq, müstəqil ekspertlərin bu layihələri qiymətləndirməsi və nəticələrin açıq şəkildə dərc edilməsi təhsil sahəsində etimadı artırmaq üçün vacibdir. Nazirlik qrant layihələrində bərabərliyə və ədalətə üstünlük verməli, resursları daha effektiv şəkildə istifadə etməlidir.
Nəticə olaraq, təhsil sahəsində həyata keçirilən qrant layihələri şəffaf və hesabatlı olmadıqda, bu layihələr öz əsl məqsədinə xidmət edə bilmir. Ayrılan vəsaitlərin effektiv istifadəsi və əldə edilən nəticələrin ictimaiyyətlə bölüşülməsi təhsil sektorunda islahatların uğuru üçün əsas şərtlərdir. Elm və Təhsil Nazirliyinin qrant layihələrində bu prinsiplərə riayət etməsi, təhsilin inkişafı üçün daha möhkəm təməllər yarada bilər.
Bəhman Hüseynli